5. Rosja w XVII wieku
Czasy wielkiej smuty (1605-1613), wojny z Polską i Turcją, unia perejesławska z Ukrainą, ekspansja kolonialna w północnej Azji, reformy państwowe.
Władcy: Borys Godunow (1598-1605), Michał Romanow (1613-1645) - początek dynastii Romanowych, Aleksy (1645-1675); Fiodor III(1676-1682); Zofia (1682-1689) - regentka dwóch młodocianych carów; Piotr I Wielki (1689-1725)
Borys Godunow (1598-1605) - car Rosji, wybrany po Fiodorze I.
Po bezpotomnej śmierci w 1598 r. cara Fiodora I, Sobór Ziemski w Moskwie wybrał carem księcia Borysa Godunowa, sprawującego dotąd rządy regencyjne przez cały okres panowania niepełnosprawnego Fiodora I. Pierwsze trzy lata bezpośrednich rządów zajęły Godunowowi sprawy wojny i pokoju. Chan krymski Gazi-Girej z wielkim wojskiem tatarskim dotarł aż do Moskwy, ale miasta nie odważył się zaatakować i wycofał się z powrotem na Krym. Natomiast wobec wygasania rozejmów, zawartych po wojnach w Inflantach i Estoni ze Szwecją i Rzeczypospolitą, oba te państwa wysłały swe poselstwa do Moskwy, celem przedłużenia tych rozejmów. Deputacja polska zaproponowała także zawarcie uni personalnej przez ustanowienie króla polskiego Zygmunta III Wazy carem Rosji. Propozycja została odrzucona, ale rozejm przedłużono o 20 lat. Z kolei Szwedzi proponowali zawarcie sojuszu szwedzko-rosyjskiego przeciwko Rzeczypospolitej, do czego nie doszło, wobec żądań Rosjan przyznania im północno-wschodniej Estoni z miastami Narwą i Dorpatem.
W 1601 r. długotrwałe deszcze i wczesne mrozy zniszczyły zboża na polach w wielu regionach Rosji. To też w dwu następnych latach nastał wielki głód w kraju, miały miejsce niepokoje i wędrówki zbiegłych i bezdomnych chłopów, a zboże stało się obiektem handlu spekulacyjnego. Godunow zwalczał spekulację, nakazał konfiskaty ukrywanego zboże, stworzył spichrze carskie, sprzedające zboże dla głodującej ludności po cenach urzędowych.
Borys Godunow dbał też o rozwój gospodarczy i kulturalny kraju, także o rozbudowę Moskwy. Otaczał opieką kupców inflanckich, którzy otrzymali prawo handlu w całej Rosji, był tolerancyjny religijnie. Postępowała kolonizacja terytoriów północnej Azji na wschód od Uralu, gdzie koloniści rosyjscy założyli szereg miast, m.in. Tiumen, Tobolsk i Tomsk. Jednak niepokoje społeczne trwały, a wzmagały je pogłoski, że Dymitr, syn Iwana Groźnego, żyje i należy mu się dziedziczny tron.
Pierwszy Dymitr Samozwaniec ujawnił się w 1603 r. Był to prawdopodobnie mnich, zbiegły z klasztoru Czudnowskiego na Litwę, wobec grożącej mu kary za herezje, a wychowany na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego na Polesiu. Stamtąd wraz z 2,5 tys. zbrojnym oddziałem, złożonym głównie z Polaków, ruszył na Moskwę. Wojska Samozwańca opanowały szereg miast, ale nie potrafiły zdobyć Nowogrodu Siewierskiego, gdzie zostały rozbite w bitwie z wojskami carskimi. Polacy powrócili wówczas do Polski, zaś Samozwaniec odbudował swe wojsko, wsparty przez bojarów opozycyjnych wobec Borysa Godunowa. W czerwcu 1606 r. opanował Moskwę, co ułatwione zostało przez śmierć cara dwa miesiące wcześniej. Śmierć Godunowa otwarła okres tzw. Wielkiej smuty, to jest anarchii i zamieszek, trwających do 1913 r.
Wielka smuta (1605-1613) - okres anarchii i zamieszek w Rosji.
Po śmierci Borysa Godunowa carem został jego syn Fiodor II (1606). Lecz rządził, przy pomocy swej matki, tylko dwa miesiące. Został zamordowany, wraz z całą rodziną Godunowych w trakcie zamieszek, jakie wybuchły po zajęciu Moskwy przez oddziały Dymitra Samozwańca I, którego okrzyknięto wtedy carem Rosji.
Dymitr Samozwaniec I (1605-1606), zadeklarował pokojowe panowanie, zniósł karę śmierci i amnestionował swych przeciwników. Chciał zorganizować wyprawę wojenną przeciwko Tatarom krymskim i szukał sujuszników do niej. Lecz odmówił poselstwu polskiemu Zygmunta III Wazy przekazanie Smoleńska i Siewierszczyzny w zamian za pomoc w zamierzonej wojnie. Ożenił się z Polką Maryną Mnichówną, która przybyła z dużym orszakiem i ojcem do Moskwy, po czym uznana została za carową. Wówczas bojarzy wzniecili powstanie antypolskie, podczas którego Dymitr Samozwaniec I i 2 tys. jego popleczników, głównie Polaków, zostało zabitych, a książę Mniszech z córką internowani poza Moskwę.
Kolejnym carem obwołany został wtedy przywódca spisku, bojar Wasyl Szujski (1606-10). Nie spowodowało to żadnej poprawy sytuacji w Rosji, w której utrzymywał się od lat silny kryzys gospodarczy i anarchia. Stały się one powodem wybuchu wielkiego antyfeudalnego powstania chłopskiego, pod przywództwem Iwana Bołotnikowa. Zaś po jego stłumieniu pojawił się kolejny pretendent do tronu Dymitr Samozwaniec II, którego zwolennicy zbrojnie wystąpili przeciwko carowi. Wówczas Szujski zawarł pakt ze Szwecją, otrzymując wsparcie ich wojsk, w zamian za zrzeczenie się swych praw do Inflant.
Stało się to pretekstem do wznowienia przez Polskę wojny z Rosją (1609-18) i w 1610 r. polskie oddziały hetmana Stanisława Żółkiewskiego zajęły Moskwę, a car wywieziony został i uwięziony w Polsce, gdzie wkrótce zmarł. Polacy zostali jednakże wyparci z miasta w sierpniu 1612 r. w wyniku powstania jego mieszkańców, kierowanego przez księcia Dymitra Pożarskiego. Wówczas Sobór Ziemski, zwołany przez mieszczan i szlachtę rosyjską, obrał na cara księcia Michała Romanowa. Dał on początek nowej dynastii, panującej w Rosji do 1762 r., a licząc z liniami bocznymi, aż do 1917 r.
Michał Romanow (1613-1645) - car Rosji, zapoczątkował dynastię Romanowych..
Car Michał, wybrany przez Sobór Ziemski po 8-letnim okresie smuty, przede wszystkim musiał rozprawić się z szajkami i bandami, grasującymi po całej Rosji. Należały do nich również oddziały polskich lisowczyków Aleksandra Lisowskiego, służących wpierw drugiemu Dymitrowi Samozwańcowi, a potem trudniących się rozbojem. W 1617 r. Michał Romanow zakończył wojnę ze Szwecją, a następnie, po nieudanej wyprawie wojsk polskich na Moskwę, także z Rzeczypospolitą. Mianowicie w 1619 r. zawarty został w Dywilino (Deulin) rozejm rosyjsko-polski na 14 lat, pozostawiający w rękach polskich Smoleńsk] i ziemie czernichowskie oraz siewierskie.
Pokój zewnętrzny był Michałowi niezbędny dla odbudowy gospodarczej kraju, spustoszonego w okresie smuty, i dla umocnienia centralnej władzy carskiej. Rozwój gospodarczy Rosji faktycznie powoli następował, zaś szczególnie intensywnie rozwijała się kolonizacja północnej Azji przez Rosjan. Za panowania Michała doszli oni do rzeki Amur i morza Ochockiego na wschodnim krańcu kontynentu azjatyckiego, zakładając po drodze warowne osady i miasta: Jakuck, Jenisejsk, Irkuck, Krasnojarsk, Ochock, Wierchojańsk i inne.
W latach 1632-34, przed upływem okresu rozejmu z Polską, wykorzystując okres bezkrólewia po śmierci Zygmunta III Wazy, Rosjanie oblegli Smoleńsk, pragnąc odebrać ziemie smoleńskie, lecz uniemożliwiła im to odsiecz nowego króla polskiego Władysława IV. Ta kolejna wojna polsko-rosyjska zakończona została „pokojem wieczystym" w Polanowie, zgodnie z którym Polska zatrzymała terytoria uzyskane w rozejmie dywilińskim, ale równocześnie król Polski zrzekł się wszelkich roszczeń do tronu moskiewskiego.
Po śmierci Michała Romanowa, carem został jego syn Aleksy.
Aleksy (1645-1676) - car Rosji, syn Michała (1613-1645), z dynastii Romanowych
Car Aleksy objął rządy w wieku 16 lat, był bardzo pobożny, dbał o splendor swego dworu, lecz nie radził sobie w sprawach gospodarczych. Przyznawał ulgi handlowe szybko bogacącym się kupcom i bojarom, oraz przywileje dla duchowieństwa. Zaś z drugiej strony nowy kodeks sądowy wprowadził ostre kary za najmniejsze przestępstwa, a chłopi w pełni podporządkowani zostali i uzależnieni od feudalnych właścicieli ziemskich. Natomiast dla ludności miejskiej bardzo uciążliwe było podwyższenie podatku od soli. W rezultacie doszło do szerokich wystąpień chłopstwa i miast przeciwko bojarom i władzom państwowym. Największe konsekwencje miał tzw. „bunt solny" w miastach i car musiał wycofać się z części swych decyzji.
W 1654 r. Rosja zawarła w Perejasławiu unię z Ukrainą, kierowaną przez atamana Bohdana Chmielnickie-go. Było to równoznaczne z rozpoczęciem nowej wojny rosyjsko-polskiej. Wojska rosyjskie zajęły wtedy Smoleńsk, całą Białoruś i część Litwy z Wilnem. Lecz zaraza, panująca w Rosji i napaść Szwedów na Rzeczpospolitę, spowodowały wstrzymanie walk rozejmem w Niemieży, po czym także Rosja rozpoczęła wojnę ze Szwecją. Prowadzona ona była jednak ospale, zakończyła się rozejmem w 1668 r. Po odejściu Szwedów z Rzeczpospolitej i uznaniu przez hetmana Wychowskiego jej zwierzchnictwa nad Ukrainą, car Aleksy wznowił wojnę z Polską. Zakończył ją dopiero pokój w Andruszowie w 1667 r., w którym ostatecznie przyznane zostały Rosji ziemie smoleńskie, czernichowskie i siewierskie oraz cała Ukraina Zadnieprzańska wraz z Kijowem.
W latach 1668-1671 miały miejsce w Rosji liczne bunty i powstania chłopskie, wzniecane przeciwko pańszczyźnianemu uciskowi ze strony wielkich właścicieli ziemskich. Największy, pod przywództwem Stiepana Razina, miał charakter wojny chłopskiej, objął tereny nad dolnym Donem i prawie całe Powołże, trwał dwa lata. Zakończył się rozbiciem przez regularne wojska carskie i ciężkimi represjami wobec opozycji chłopskiej.
Po śmierci cara Aleksego rządy w Rosji przejął jego najstarszy syn, Fiodor III.
Fiodor III (1676-1682) - car Rosji, syn Aleksego (1645-1676).
iodor III został carem, mając 15 lat. Był bardzo chorowity, a przy tym wszechstronnie wykształcony. Znał język polski, który za jego panowania był językiem dworu. Wprowadził szereg reform w państwie. Zniesione zostały niektóre drastyczne kary, ujednolicone podatki ludności, zwiększone kompetencje wojewodów, przy równoczesnym zmniejszeniu ilości urzędów i in.
Pragnąc unormować pokojowo stosunki z Polska przedłużył w 1678 r. rozejm andruszowski i zadeklarował chęć zawarcia pokoju. Nie uchronił się jednakże od wojny z Turcją na Ukrainie, gdy hetman Doroszenko, zwasalizowany przez Turcję, próbował podporządkować sobie całą lewobrzeżną Ukrainę. Wojna zakończyła się w 1681 r. uznaniem przez Turcje praw Rosji do terenów Ukrainy zadnieprzańskiej i zakazem zasiedlania tzw. Dzikich Pól na południu Ukrainy.
Po śmierci Fiodora III bezpośrednia władzę regencyjną w Rosji sprawowała jego córka, Zofia.
Zofia (1682-1689) - regentka i siostra carów Iwana i Piotra, córka Fiodora III (1676-1682)
Po śmierci cara Fiodora III, w wyniku sporów i krwawych porachunków pomiędzy strzelcami carskimi i bojarami, ogłoszono równolegle carami dwóch braci zmarłego: 15-letniego Iwana i 10-letniego Piotra, zresztą z różnych małżeństw, i przydano im za regentkę 25-letnią ich siostrę, Zofię. Faktycznie rezolutna Zofia sprawowała niepodzielnie władzę przez 7 lat, gdyż Iwan był niesprawny umysłowo, zaś Piotr zbyt młody.
W 1684 r. Zofia potwierdziła, zawarty wcześniej, traktat pokojowy ze Szwecją, a w 1686 r. zawarty został w Moskwie traktat z Polską, zwany pokojem Grzymułtowskiego. Nazwa stąd, że na czele polskiego poselstwa stał wojewoda poznański Krzysztof Grzymultowski. Traktat utrwalił warunki rozejmu andruszowskiego i stanowił pakt obronny obu państw przeciwko Turcji.
Przez cały XVII w. trwały odkrywcze wyprawy rosyjskich podróżników, naukowców i pionierskich osadników w głąb Azji na wschód od Uralu. W pierwszej połowie XVII w. Rosjanie skolonizowali już prawie całą Azję na północ od Mongolii i rzeki Amur, z wyjątkiem Półwyspu Kamczatki. Jednak w 1689 r. Rosja zawarła wymuszony traktat z Chinami, w którym, w zamian za przywileje handlowe, odstąpiła Chinom Kraj Nadamurski, to jest pas terytorium na północ od Amuru. Głównym eksploatowanym ówcześnie bogactwami Syberii były futra i skóry zwierzęce, oraz drewno, stanowiące podstawowy, właściwie jedyny, materiał budowlany.
W XVII w. Rosja poczyniła też pewne postępy w rozwoju swej gospodarki, w miastach powstały liczne manufaktury, rozwijał się handel zagraniczny. Głównymi towarami eksportowymi były: futra syberyjskie, zboże, sól, ryby, kawior, len, olej konopny i drewno, spławiane wielkimi rzekami. Znaczną przeszkodą w kontaktach zagranicznych był brak dostępu Rosji do Bałtyku i Morza Czarnego.
W 1689 r. 17-letni carewicz Piotr został ożeniony przez swoją matkę Natalię. Zgodnie z rosyjskimi obyczajami stał się w ten sposób pełnoletni i mógł panować bezpośrednio. By do tego nie dopuścić, jego siostra regentka Zofia, wraz ze swym głównym doradca księciem Wasylem Golicynem, postanowili wtedy przejąć także formalnie władzę carską w swoje ręce. Spisek jednakże się nie udał i Zofia została zamknięta w klasztorze w Moskwie. Pełną władzę w Rosji, jako jedyny car, przejął Piotr I Romanow.
Piotr I Wielki (ur.1672-1725) -car Rosji od 1682, cesarz Wszechrosji od 1721, syn Fiodora III (1676-1682), z dynastii Romanowych.
Piotr I otrzymał staranne wykształcenie, w młodości nauczył się języka holenderskiego i niemieckiego, interesowały go szczególnie zagadnienia wojskowe i techniczne. Był pierwszym z carów rosyjskich, który podróżował za granicę. W 1697 uczestniczył incognito w wyprawie do krajów europejskich pod nazwiskiem Piotr Michajłow. Odwiedził wówczas kraje Rzeszy, Holandię oraz Anglię, spotkał się z wieloma monarchami europejskimi, poznał stosunki społeczne krajów zachodnioeuropejskich, ich osiągnięcia techniczne, organizację społeczeństwa.
Po powrocie z rekonesansu zagranicznego Piotr I zainicjował wdrażanie szerokich reform, mających na celu unowocześnienie państwa. Wprowadzane na przestrzeni wielu lat reformy dotyczyły wojska, administracji i gospodarki państwa, a także oświaty, kultury i Cerkwi prawosławnej. Wszak jako pierwsze wprowadzone zostały zmiany w zakresie obyczajowości. Bojarzy zostali przymuszeni do skrócenia szat i ogolenia bród, w ogóle brody mogli nosić tylko duchowni, chłopi i kupcy, ci ostatni za specjalną opłatą. Zaprowadzono naukę tańców zachodnich, wprowadzono palenie tytoniu itp.
Piotr I zreformował armię, przez coroczny obowiązkowy pobór do służby stałej w regularnej armii. Przy pułkach gwardyjskich utworzył szkoły kadetów, gdzie młodzi szlachcice zdobywali szlify oficerskie. Wprowadził nowy podział administracyjny, dzieląc kraj na gubernie, prowincje i dystrykty. A także zmiany w systemie zarządzania miastami, tworząc magistraty z burmistrzami na czele. Na czele nowych urzędów umieszczał podległych sobie ludzi, utrwalając w ten sposób absolutyzm carski i centralizację władzy.
Żywo interesował się sprawami gospodarczymi, dbał o rozwój manufaktur i handlu, w obrotach z zagranicą stosował politykę protekcyjną. Zorganizował sieć szkół świeckich na poziomie elementarnym. Utworzył Akademię Nauk. Zmienił kalendarz na juliański w miejsce stosowanego dotychczas w Rosji kalendarza "od stworzenia świata", wprowadził nowy alfabet - grażdankę. Podporządkował też państwu Kościół prawosław-ny, przez co Rosja przejęła kulturową tradycję Bizancjum.
Jednak głównym celem, jaki wytyczył sobie Piotr I było „wyrąbanie” dostępu Rosji do ciepłych mórz, to jest do Bałtyku i Morza Czarnego. Już w 1696 r. urządził wyprawę wojenną przeciwko Turcji i zdobył port-twierdzę Azow, u ujścia Donu do Morza Azowskiego. Na dalszą ekspansję na wybrzeża Morza Czarnego w tym czasie Rosjanie nie mogli sobie jednak pozwolić, wobec braku na zachodzie Europy koalicjantów do wojny z Turcją.
Okres panowania Piotra I Wielkiego od 1700 r. - patrz Historia Rosji w XVIII wieku