Zwycięstwo w II wojnie północnej (1700-1721), uzyskanie dostępu do Bałtyku i Morza Czarnego uczyniło Rosję potęgą światową, interwencja przeciwko rewolucyjnej Francji.
Władcy: Piotr I Wielki (1685-1725) - Rosja nowoczesny mocarstwem światowym, Katarzyna I (1725-1727), Piotr II (1727-1730) - car-chłopiec; Anna (1730-1740) - otoczyła się doradcami niemieckimi; Iwan VI (1640-1641) - car-niemowlę; Elżbieta (1741-1762) - przywileje dla szlachty bojarskiej;Piotr III (1762) - kochał Prusy, nienawidził Rosji; Katarzyna II Wielka (1762-1796) - otwarcie czarnomorskiego okna na świat; Paweł I (1796-1801)
Druga wojna północna
Prolog - W latach 1700-1721 w północno-wschodniej Europie rozegrana została druga wojna o panowanie nad Bałtykiem, tzw. II wojna północna. Wzięła w niej udział koalicja sześciu państw przeciwko Królestwu Szwecji, będącemu hegemonem w regionie Morza Bałtyckiego. Należały do niej: Dania, Saksonia, Rosja i Rzeczpospolita, w trakcie wojny dołączyły Królestwo Prus i Księstwo Hanoweru. Wszyscy uczestnicy koalicji mieli własne, częściowo rozbieżne, cele i interesy, jakie chcieli uzyskać w wojnie.
Natarcie koalicji - Wiosną 1700 r., jako pierwsza, działania wojenne przeciwko Szwecji podjęła Dania, pragnąca odebrać prowincję Szlezwik u podstawy Półwyspu Jutlandzkiego. Prawie równocześnie do wojny przystąpił król Polski August II Mocny, który zamierzał zdobyć dla siebie Inflanty. Początkowo występował tylko jako elektor saski, lecz już wcześniej w 1699 r., jako król Polski, zawarł antyszwedzkie przymierze z Rosją i Danią, pragnąc wciągnąć w konflikt również Rzeczpospolitę. Swe działania wojenne wojska saskie rozpoczęły od próby zdobycia miasta Rygi. Zaś Rosja przystąpiła do wojny jesienią 1700 r. z głównym zamiarem wywalczenia dostępu do Morza Bałtyckiego, przy czym wojska rosyjskie obległy miasto-twierdzę Narwę.
Obie operacje nie powiodły się, głównie dzięki przewadze Szwedów w artylerii i taktycznym zdolnościom młodego króla szwedzkiego Karola XII („ostatniego wikinga”), kierującego bezpośrednio swymi wojskami oraz działającemu z wielką energią. Przede wszystkim zmusił Danię do szybkiego wycofania się z wojny już w sierpniu 1700 r., grożąc zajęciem jej stolicy Kopenhagi, w czym uzyskał wsparcie marynarki wojennej W. Brytanii i Holandii. Następnie szybko przeprawił swe wojska przez Bałtyk na odsiecz Rydze i Narwie i rozgromił wojska rosyjskie oraz saskie, działające w Inflantach.
Szwedzki potop w Rzeczypospolitej - Wykorzystując swe zwycięstwa, butny król szwedzki Karol XII zamierzył wówczas dokonać dzieła całkowitego pobicia swych przeciwników na ich własnych terytoriach. Na pierwszą ofiarę swego rewanżu wybrał Rzeczpospolitę. Rozprawa z nią przyszła mu rzeczywiście względnie łatwo, gdyż liczni magnaci i możni w Koronie, a zwłaszcza na Litwie, woleli podporządkować się królowi szwedzkiemu, niż służyć dalej własnemu. To też Karol XII, gromiąc słaby opór, w kilku kolejnych kampaniach w latach 1701-1705 opanował prawie całe terytorium Rzeczypospolitej.
Gdy król August II Mocny uciekł do Drezna, Karol XII latem 1706 r. ruszył ze swym wojskiem na Saksonię. Faktycznie, by nie dopuścić do splądrowania swojego dynastycznego królestwa, August II rychło zawarł ze Szwedami traktat pokojowy w Altranstädt, zgodnie z którym mieli oni otrzymać wielką kontrybucję, a on sam zrzekł się korony polskiej na rzecz Stanisława Leszczyńskiego, ogłoszonego wcześniej królem Polski przez Karola XII.
Pogrom połtawski - Dopiero w połowie czerwca 1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na wschód, na rozprawę z Rosją. W swym marszu na Moskwę, po zdobyciu Mohylowa, skierowali się na południe, na Ukrainę, gdzie miał ich wesprzeć hetman ukraiński Iwan Mazepa. Lecz tylko znikoma część wojsk ukraińskich opowiedziała się po jego stronie, przeciwko rządowi centralnemu. Co gorsza, w październiku Rosjanie rozbili na Białorusi 14-tys. korpus szwedzki, zdążający z Rygi z zaopatrzeniem dla głównych sił szwedzkich.
Po przejściu ciężkiej, mroźnej zimy na Ukrainie, w kwietniu Szwedzi oblegli Połtawę. Mimo kilku szturmów w maju, nie potrafili jednak zdobyć twierdzy. W międzyczasie zostali otoczeni przez liczniejsze wojska rosyjskie, dowodzone bezpośrednio przez cesarza Piotra I. Rosjanie mieli 42,5 tys. żołnierzy i 120 armat, Szwedzi 38 tys. licząc z kilkoma tys. Kozaków atamana Mazepy.
Do walnej bitwy doszło 9 lipca, po ostrzelaniu pozycji szwedzkich kartaczami i zaatakowaniu na skrzydłach przez kawalerię rosyjską. Trwała tylko 2 godziny i skończyła się pogromem Szwedów i ich bezładna ucieczką. Jedynie ok. 2 tysiące żołnierzy szwedzkich dotarło i zdołało się przeprawić przez Dniestr, w tym król Karol XII i hetman Mazepa, którzy schronili się w Chanacie Krymskim.
Druga wojna północna zakończyła się w 1721 r. pokojem w Nysztad w Finlandii. W jego wyniku Szwecja utraciła wszystkie terytoria na południe od Morza Bałtyckiego, zmuszona została do likwidacji swej floty wojennej i w konsekwencji straciła też, zresztą bezpowrotnie, status mocarstwa europejskiego. Natomiast Rosja stała się największym kontynentalnym mocarstwem w Europie.
Piotr I Wielki (ur.1672-1725) - okres rządów od 1700 r., II wojna północna, ekspedycje do Azji Środkowej.
W 1700 r. Rosja wzięła udział w drugiej wojnie północnej (1700-1721), w ramach koalicji antyszwedzkiej, a skład której wchodziły też Dania, Prusy, Rzeczpospolita Polska i Saksonia. Wojna rozpoczęła się w 1700 r. od zwycięstw wojsk szwedzkich Karola XII w Kurlandii, po czym Szwedzi okupowali prawie całe terytorium Polski i Litwy.
Kilkuletni pobyt wojsk szwedzkich w Rzeczypospolitej i Saksonii, Piotr I wykorzystał na powiększenie i dozbrojenie swych armii. Zadbał zwłaszcza o rozbudowę i unowocześnienie artylerii, niwelując dotychczasową przewagę Szwedów w tym względzie. Kontynuując działania wojenne na terytoriach przybałtyckich Rosjanie zdobyli południowe wybrzeża Zatoki Fińskiej, aż do Jeziora Ładoga, oraz twierdze Dorpat i Narwę. W 1703 r. u ujścia rzeki Newy rozpoczęto budowę twierdzy Pietropawłowskiej, jako zalążek nowego miasta portowego Sankt Petersburga. Dopiero w połowie 1708 r. Szwedzi ruszyli z Rzeczypospolitej na rozprawę z Rosją. Lecz tym razem, po kilku, jeszcze zwycięskich, potyczkach, po przejściu mroźnej zimy na Ukrainie, ponieśli sromotną klęskę 8 lipca 1709 r. w walnej bitwie pod Połtawą. Sam król Karol XII wprawdzie ocalał, dzięki ucieczce z placu boju i schronieniu się w Stambule, lecz jego niezwyciężona dotąd armia, jaką prowadził ze sobą, przestała praktycznie istnieć. Powrócił on do kraju dopiero w 1713 r, już po utracie większości terenów przybałtyckich, by zginąć w 1718 r. w starciu z Duńczykami.
Po klęsce połtawskiej Szwedzi szybko wycofali się z terenów rosyjskich i Rzeczypospolitej, związanej z Rosją sojuszniczymi traktatami. Wszak wojna rosyjsko-szwedzka była nadal kontynuowana, ale już bez żadnych szans dla Szwedów, którzy wyparci zostali także z Inflant, Estonii, Karelii i terenów wokół Jeziora Ładoga. W wyniki traktatu pokojowego, zawartego w 1721 r. w Nysztad w Finlandii, wszystkie te zdobyczne tereny przypadły Rosji, która w ten sposób uzyskała szeroki dostęp do Bałtyku i możliwość rozwoju swej floty, oraz nieograniczonego handlu z całym światem. Piotr I Wielki zrealizował więc w pełni swój plan otwarcia dla Rosji „okna na świat”. Kontynuował też intensywnie budowę Piotrogrodu i już w 1712 r. przeniósł do tego miasta stolicę imperium. W dniu pokoju nysztadzkiego przybrał tytuł Imperatora Wszechrosji, a wkrótce Synod Moskiewski uznał go za głowę Cerkwi Prawosławnej
W 1711 r. Turcja wszczęła przeciwko Rosji wojnę, żądając m.in. opuszczenia ziem polskich przez wojska rosyjskie. Po świetnym zwycięstwie połtawskim, Piotr I przystąpił więc do realizacji swego drugiego wielkomocarstwowego celu, jakim było wyparcie Turków za Morze Czarne. Sam stanął na czele swych wojsk, które po wyrzuceniu Turków z Naddnieprza weszły w głąb Mołdawii. Lecz tam, nad Prutem, zostały osaczone przez przeważające siły tureckie. By uratować się od klęski, zaproponował rokowania i zawarł pokój za cenę oddania Turcji twierdzy Azow nad Donem, zniszczenia kilku innych oraz znacznej kontrybucji. Oczywiście strategiczny cel jej pokonania pozostał bez zmian, lecz jego realizacja zajęła Rosji jeszcze siedemdziesiąt lat.
Również nęcącym i perspektywicznym celem Rosji było opanowanie i kolonizacja północnej i środkowej Azji. Odkryta i skolonizowana została Kamczatka. W 1717 r. Piotr I zdecydował się na ekspedycję wojskową do Azji Środkowej, a na flance południowej wszczął wojnę z Persją, zdobywając dla Rosji zachodnie i południowe tereny przykaspijskie.
Trzecim wielkim dziełem zrealizowanym przez Piotra I było przeprowadzenie w Rosji wszechstronnych reform. Dotyczyły one przede wszystkim administracji państwowej, wojska i gospodarki, ale także oświaty, kultury, cerkwi i finansów. Kraj podzielony został na 8 guberni, zarządzanych przez gubernatorów, mianowanych przez cara. Wprowadzone zostały samorządy w miastach, kierowane przez burmistrzów, obieranych przez samych mieszczan. W 1712 r. Piotr I ustanowił Senat Rządzący, jako najwyższy organ państwowy, działający zwłaszcza w okresie jego częstych zagranicznych podróży i wypraw wojennych. Zbudowanych zostało setki manufaktur, w tym wiele produkujących nowoczesne uzbrojenie dla wojska, stworzona została wielka flota morska. Wprowadzono obowiązkową edukacje dla szlachty, urzędników i duchownych oraz uproszczony alfabet tzw. „grażdankę”. Utworzona została rosyjska Akademia Nauk i kilka wyższych uczelni. Wszystko to przyczyniły się, w niemniejszym stopniu niż zwycięskie wojny, do tego, że Rosja w pierwszej połowie XVIII w. wyrosła na wielkie europejskie i azjatyckie mocarstwo.
Piotr I Wielki zmarł w 1725 r. Na krótko następczynią po nim została jego druga żona Katarzyna.
Katarzyna I (1725-1727) - carowa Rosji, żona Piotra I Wielkiego (1685-1725).
Zgodnie z testamentem Piotra I, tron cesarski po nim przejęła jego żona Katarzyna, która została koronowana jeszcze w 1724 r. Faktycznie rządy, w jej imieniu, sprawował książę Aleksander Mienszykow, który przewodniczył specjalnie utworzonej 6-osobowej Najwyższej Tajnej Radzie, będącej organem doradczym carowej. Katarzyna wkrótce ciężko zachorowała i umarła po dwóch latach rządów. Historia zanotowała tylko jedną istotną jej decyzję, zawartą w testamencie. Mianowicie wyraziła w nim wolę, aby następcą na tronie po jej śmierci został Piotr II, wnuk Piotra I, a syn Aleksego. Po nim władcami miały być kolejno Anna i Elżbieta, córki Piotra I.
Piotr II (1727-30) - wnuk cara Piotra I (1678-1682).
W chwili przejęcia tronu po Katarzynie I (1725-1727) Piotr II miał 12 lat. Rządy regencyjne, zgodnie z wolą Katarzyny I, wyrażoną w jej testamencie, miały sprawować obie córki Piotra I, Anna i Elżbieta, pospołu z Najwyższą Tajną Radą. Faktycznie car-chłopiec znajdował się pod opieka i przemożnym wpływem księcia Aleksandra Mienszykowa, wówczas najbogatszego bojara w Rosji. Miał on i jego rodzina wielkie plany wykorzystania młodego cara dla swych rozlicznych interesów i nawet zaręczył go w wieku 12 lat, ze swą córką, Marią. Ale Piotr poprzez swego przyjaciela rówieśnika Iwana Dołgorukiego związał się blisko z książęcą rodziną Dołgorukich, zwaśnioną z rodem Mienszykowów. Wkrótce też znienawidził księcia Mienszykowa i zarządził zesłanie go wraz z rodziną na daleką Syberię, a ich wielkie majątki nakazał skonfiskować.
W 1730 r. Piotr II umarł na ospę, gdy miał 15 lat.
Anna (1730-1740) - carowa Rosji, córka Iwana V, brata cara Fiodora III.
Zgodnie z testamentem Katarzyny I, rządy w Rosji po Piotrze II miały sprawować kolejno córki Piotra I, Anna i Elżbieta. Tymczasem Anna zmarła dwa lata wcześniej, zaś przejęcie tronu przez Elżbietę nie było na rękę Dołgorukim, którzy zamierzali przechwycić pełnię władzy w swe ręce. Spowodowali więc, że carową została Anna, córka Iwana V, starszego brata Piotra I. Była ona wdową po niemieckim księciu Kurlandii, gdzie od 19 lat przebywała. Dołgorukim wydawało się bowiem, że oderwana od środowiska rosyjskiego, łatwiej pozwoli sobą manipulować.
Faktycznie nie interesowały ją prawie zupełnie sprawy państwowe, zajmowała się osobiście jedynie dworem, balami oraz strojami. Natomiast ważniejsze stanowiska w państwie przejmowali Niemcy, pod którymi wpływami carowa się znajdowała. Realnie rządy w Rosji sprawował jej faworyt Ernst Biron, utworzona przez niego Tajna Kancelaria i Gabinet (trzech ministrów). Niemieccy zarządcy szybko odsunęli od władzy wszechwładną dotąd rodzinę Dołgorukich, która zesłana została na Sybir, akurat do tej samej miejscowości, w jakiej za ich sprawą przebywali wcześniej Mienszykowie. Zlikwidowana też została Najwyższa Tajna Rada.
Za panowania carowej Anny rozszerzone zostały znacznie przywileje szlachty bojarskiej, Rosja prowadziła wojnę z Turcja z umiarkowanymi sukcesami i odstąpiła Persji pas terenów wzdłuż południowych wybrzeży Morza Kaspijskiego, zdobytych przez Piotra I. Zawarty też został tzw. traktat "trzech czarnych orłów", w którym Rosja, Austria i Prusy zobowiązywały się wzajemnie, że nie dopuszczą do powrotu Stanisława Leszczyńskiego na tron Polski.
Carowa Anna wyznaczyła na swego następcę Iwana VI (1740-1741), wnuka swej siostry Katarzyny, będącej żoną niemieckiego księcia meklemburskiego.
Iwan VI (1740-1741) - car Rosji, wnuk Katarzyny, siostry carowej Anny (1730-1740).
Iwan VI, gdy wyznaczony został na cara miał raptem dwa miesiące życia. Rządy regencyjne w imieniu niemowlęcia sprawować miał niemiecki książę Ernst Biron, faworyt zmarłej carowej Anny. Ale rychło rozgorzała walka o tron carski pomiędzy niemieckimi koteriami dworskimi. Biron został aresztowany, zaś regencję przejęła matka cara-niemowlęcia. To wszystko bardzo nie podobało się elitom bojarskim, zawiązali oni spisek i w drodze zamachu stanu, zgodnie z testamentem Katarzyny I, carową obwołano córkę Piotra I Wielkiego, Elżbietę.
Elżbieta (1741-1762) - carowa Rosji, córka Piotra I Wielkiego (1685-1725)Elżbieta, druga córka Piotra została imperatorową w wyniku przewrotu pałacowego, skierowanego przeciwko panoszącym się na dworze carskim wielkorządcom niemieckim, sprawujących regencję nad nieletnim Iwanem VI (1740-1741). Pozbawiła władzy kilku Niemców, piastujących wysokie urzędy, ale i tak wpływy niemieckie utrzymały się w Rosji nadal.
Carowa znacznie poszerzyła przywileje szlachty. Między innymi mogli oni zsyłać chłopów, za różne przewinienia, na daleką Syberię, lecz tylko w wieku do 45 lat i sprawnych do pracy. Chodziło bowiem o zasiedlenie i zagospodarowanie surowych terytoriów azjatyckich. Zniesione zostały dotychczasowe wewnętrzne cła, które wpływały hamująco na handel, wiele zrobiono w dziedzinie oświaty i kultury. Za panowania Elżbiety zbudowany został m. in. barokowy Pałac Zimowy, rezydencja carów w Petersburgu.
W 1757 r. Rosja włączyła się do wojny siedmioletniej, toczonej przeciwko Prusom przez Austrię i Francję. Wojska rosyjskie zajęły tereny od Królewca po Berlin, stwarzając w 1762 r. sytuację bliską kapitulacji króla Prus Fryderyka II. Lecz wtedy właśnie zmarła cesarzowa, zaś jej następca Piotr III nakazał natychmiastowy odwrót zwycięskiej armii rosyjskiej.
Swego następcę wyznaczyła Elżbieta już 20 lat przed swą śmiercią. Był nim syn siostry Anny, książę niemieckiego Holsztynu, Piotr III .
Piotr III (1762) - imperator Rosji, książę Holsztynu, syn Anny, siostry carowaj Elżbiety (1741-1762)
Piotr III, jako potomek Piotra I Wielkiego ze strony matki, był niemieckim księciem Holsztynu. W 1745 r. powrócił do Rosji, przeszedł na prawosławie i ożenił się z księżniczką niemiecką Zofią Anhalt-Zerbst, która przybrała imię Katarzyny. Pierwszą jego decyzją, po przejędziu władzy po zmarłej matce Elzbiecie, było wycofanie zwycięskich wojsk rosyjskich spod Berlina i zawarcie sojuszu z Prusami. Piotr III uwielbiał bowiem Prusy i ich króla Fryderyka II, a nienawidził Rosji. Sam również był znienawidzony przez szlachtę rosyjską. Tym nie mniej w pierwszych swych dekretach rozszerzył przywileje szlachty. Dalszymi dekretami obniżona została cena soli, ustanowiony Bank Państwa, zlikwidowana Tajna Kancelaria, zajmująca się donosami, oraz przejęte przez państwo majątki kościelne, przy czym duchowni mieli otrzymywać pensje ze skarbu państwa.
Po wycofaniu się Rosji z wojny przeciwko Prusom, zawarty został wojskowy pakt obronny rosyjsko-pruski. W jego tajnych klauzulach król pruski zobowiązywał się do poparcia rosyjskiego kandydata na tron polski po śmierci Augusta III. Uległość Piotra III wobec Prus, wprowadzenie przez niego w wojsku musztry według wzorów pruskich, sprzeczne zarządzenia i rozwiązłość panująca na dworze cesarskim spowodowały zawiązanie spisku oficerów gwardii petersburskich. Zorganizowali oni przewrót wojskowy w czerwcu 1762 r., w wyniku którego okrzyknięto cesarzową Katarzynę, żonę Piotra III. On sam zrzekł się tronu, został aresztowany, a po kilku tygodniach zamordowany w trakcie sfingowanej kłótni i bójki biesiadnej. .
Katarzyna II (1762-1796) - caryca Rosji, żona cara Piotra III (1762)Urodziła się w 1729 r. w Szczecinie, jako córka niemieckiego księcia Christiana Augusta w prowincji Anhalt-Zerbst. Na chrzcie otrzymała imiona Sophie Friederike Auguste. W 1745 r. poślubiła księcia holsztyńskiego Piotra Ulryka, późniejszego cara rosyjskiego Piotra III. W czerwcu 1762 r., po półrocznych rządach, został on zamordowany i carową została jego żona, która przybrała imię Katarzyny II.
Katarzyna II (1762-96) była stuprocentową Niemką, bystra, inteligentna, bardzo urodziwa i dobrze rozumiała interesy Rosji jako mocarstwa. Przede wszystkim zerwała świeży sojusz z Prusami i potwierdziła dekret Piotra III o uprawnieniach dla szlachty, czym zyskała sobie jej uznanie. W ciągu swego długiego panowania uczyniła bardzo wiele, zarówno w dziedzinie stosunków zagranicznych, jak i wewnętrznych, dla wzmocnienia potęgi państwa, władzy centralnej i absolutyzmu panującego. W okresie jej rządów terytorium Rosji znacznie się powiększyło, a ludność z 20 wzrosła do ok. 35 mln. Przyczyniło się do tego, między innymi, zorganizowanie masowego osadnictwa kolonistów niemieckich na górnym Powołżu, gdzie zapewniono im ulgi podatkowe, wolność wyznania i opiekę prawną.
W latach 1762-66 przeprowadzono w Rosji sekularyzację dóbr duchownych. Cerkwie i klasztory przeszły na utrzymanie skarbu państwowego, który przejął posiadane przez nie majątki ziemskie, obejmujące około 900 tysięcy poddanych. Grunty użytkowane bezpośrednio przez chłopów zostały przekazane im na własność, a obowiązki pańszczyźniane nieco pomniejszone.
Katarzyna II była bardzo aktywna w sprawach stosunków z Polską. Po śmierci w 1763 r. króla polskiego Augusta III Wettina, jego następcą, za jej żądaniem i działaniem, został stolnik litewski Stanisław August Poniatowski. Był on byłym faworytem Katarzyny II, a koronacja odbyła się 25 listopada 1764 r., w dniu imienin protektorki. Częściowo z jej inspiracji w 1767 r. zawiązała się w Radomiu Konfederacja Generalna przeciwko królowi i reformom Familii, jak nazywano stronnictwo Czartryskich. Gdy potem sejm konfederacyjny 1767-1768 uchwalił tzw. Prawa Kardynalne, to poseł rosyjski Nikołaj Wasiliewicz Repnin sprawił, że gwarantem tych praw została Rosja.
Na Sejmie Repninowskim, prócz utrzymania dotychczasowych praw szlacheckich, zgłoszone zostały też m.in. postulaty równouprawnienia innowierców. Głównie przeciwko tym zamiarom konserwatywna szlachta zorganizowała w lutym 1768 r. Konfederację barską, jaka wszczęła wojnę domową przeciwko królowi i przeciwko Rosji w obronie starej wolności szlacheckiej i niepodległości. Gdy wojska rosyjskie spacyfikowały konfederatów w Barze, przenieśli oni działania wojenne na Ukrainę, licząc na włączenie się do wojny Turcji. Wybuchło tam wtedy powstanie pańszczyźnianego chłopstwa ukraińskiego przeciwko Polakom. Katarzyna II odegrała w nim dwuznaczną rolę. Wpierw po cichu je poparła, a następnie pomogła wojskom koronnym w jego stłumieniu.
Faktycznie rosyjskie walki z konfederatami barskimi wykorzystała Turcja i w październiku 1768 r. wypowiedziała wojnę Rosji. Katarzyna II zaproponowała wówczas Stanisławowi Poniatowskiemu przystąpienie Rzeczypospolitej do wojny z Turcją i gotowa była oddać pod jego naczelne dowództwo również wojska rosyjskie. Obie propozycje król Polski odrzucił. Wojna rosyjsko-turecka rozwijała się niepomyślnie dla Turcji, między innymi rosyjska flota bałtycka, po opłynięciu Europy, w bitwie w Zatoce Czesmeńskiej w 1770 r. zniszczyła turecką marynarkę wojenną. Wojna trwała do 1774 r. i zakończyła się korzystnie dla Rosji, która powiększyła swe terytorium w rejonie Krymu, uzyskała szerszy dostęp do Morza Czarnego, prawo korzystania z przejazdu swych statków i okrętów wojennych przez Bosfor, prawo do opieki nad kościołami prawosławnym i katolickim w Turcji, nastąpiło też uniezależnienie Chanatu Krymskiego od Turcji.
Z kolei zaangażowanie Rosji w wojnie z Turcją postanowił wykorzystać król pruski Fryderyk II dla zajęcia Pomorza Gdańskiego, oddzielającego jego prowincję Magdeburgię od Prus Książęcych. Zaproponował więc rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię. Po dłuższym wahaniu Katarzyna II, która była raczej zainteresowana w utrzymaniu w całości Rzeczypospolitej, jako swego protektoratu, uległa namowom i zgodziła się na rozbiór niesfornej Polski. Podpisanie traktatów rozbiorowych nastąpiło w Petersburgu 5 sierpnia 1772 r. Rosja zajęła tereny wokół Połocka, Witebska, Mohylewa i Orszy, utrzymując nadal swój protektorat nad resztą Rzeczypospolitej.
W czasie trwania wojny rosyjsko-tureckiej, jesienią 1770 r., w guberniach centralnych wybuchła epidemia dżumy, zawleczona z frontu tureckiego. Wiosną następnego roku dotarła do Moskwy, gdzie wprowadzono kwarantannę dla ludności, przybywającej z zewnątrz, i dla transportu żywności. Zaraza trwała dwa lata i i zdezorganizowała gospodarkę i zarządzanie na znacznych obszarach Rosji. Zaś w styczniu 1773 r. na Powołżu wybuchło wielkie powstanie chłopskie. Jego przywódca, zbieg z armii rosyjskiej, Jemielian Wasiliewicz Pugaczow, podawał się za cara Piotra III, niby cudem ocalonego z zamachu na jego życie. Mistyfikacja ta miała na celu zyskanie przychylności ludności chłopskiej, która z władzą carską wiązała nadzieję na poprawę swego bytu. Faktycznie powstanie poparte zostało z entuzjazmem przez ludność wiejską całego Powołża, a także przez robotników manufaktur i hut na Uralu, żyjących też w wielkiej nędzy. Tysięczne oddziały Pugaczowa odbyły daleki rajd wzdłuż rzek Uralu, Kamy i Wołgi, zdobywając liczne miasta i siejąc popłoch wśród szlachty i ziemiaństwa. Powstanie trwało prawie 3 lata i stłumione zostało dopiero przez oddziały wojskowe Suworowa, już po zakończeniu wojny z Turcją. Przywódca rebelii Pugaczow został stracony publicznie w styczniu 1775 roku w Moskwie na placu Bołotnym.
Powstanie wykazało słabość i nieudolność władz terenowych, więc Katarzyna II dokonała gruntownej reformy struktur administracyjnych Rosji. Imperium podzielono na 50 guberni po 300-400 tysięcy miesz-kańców każda, a te na powiaty po 20-30 tys. ludzi, określone też zostały ściśle kompetencje organów i urzędów zarządzających, sądowych i skarbowych. Utwierdzono prawa i zwiększono zakres samorządności szlachty, wprowadzono różne przywileje dla miast, których celem była stymulacja rozwoju kapitału handlowego i manufaktur. Oczywiście decyzje zasadnicze, wojsko i polityka zagraniczna zachowane zostały nadal w gestii absolutystycznej władzy centralnej, tj. cesarzowej Katarzyny II. Była ona też wielkim miłośnikiem i mecenasem lkiteratury, malarstwa, teatru, zwłaszcza operowego, a takze architektury. Między innymi była fundatorką zbiorów Ermitażu w Sankt Petersburgu.
W polityce zagranicznej Katarzyna II starała się zachować dystans do wszelkich konfliktów, rozgrywających się w środkowej czy zachodniej Europie. Np. nie przyłączyła się do blokady handlowej Ameryki Północnej w trakcie trwającej tam wojny niepodległościowej przeciwko Anglii. Natomiast dyplomacja rosyjska nieustannie koncentrowała się na regionie Morza Czarnego. W 1783 r. zmuszono chana krymskiego do abdykacji i natychmiast wojska carskie zajęły Półwysep Krymski i wszystkie pozostałe tereny Chanatu Krymskiego. Od razu rozpoczęto też wielką, planową kolonizację nowych terenów, przesiedlając dziesiątki tysięcy chłopów, głównie z Powołża, oraz zakładając szereg nowych miast i portów, jak Symferopol, Sewastopol, Chersoń, Odessa i inne.
Faktycznie rozwój gospodarczy Krymu i całego północnego wybrzeża Morza Czarnego był bardzo szybki. By o tym przekonać się naocznie, Katarzyna II urządziła w 1787 r. uroczystą wyprawę swego dworu na te nowe ziemie, których pozyskanie dla Rosji było głównym jej celem, jako cesarzowej imperium. W trakcie podróży spotkała się w Kaniowie nad Dnieprem z królem Polski St. Poniatowskim, swym kochankiem sprzed ponad trzydziestu lat, a w Chersoniu z cesarzem austriackim, Józefem II. Zarządca południowej Rosji książę G. Potiomkin nie szczędził pieniędzy i starań, by dostojnym gościom jak najlepiej zaprezentować swe osiągnięcia, kazał nawet pobudować makiety wiosek (''wsie potiomkinowskie'') które oglądane z daleka, miały świadczyć o zaludnieniu pustych stepów.
Przez cały XVIII w. trwała też kolonizacja rosyjska północnej części kontynentu azjatyckiego. Do 1784 r. Rosjanie zajęli już ostatnie dalekowschodnie terytoria Azji, to jest Kamczatkę i Półwysep Czukocki, a także opanowali Alaskę na kontynencie Ameryki Północnej. Wszędzie tam budowali drewniane forty i osady handlowe.
W 1787 r. Turcja, nie mogąc przeboleć straty Krymu, wdała się w czwartą już wojnę z Rosją. Początkowo Rosjanie, i sprzymierzeni Austriacy, ponosili klęski, co zachęciło również Szwecję do wypowiedzenia wojny Rosji. Ale po 1789 r. sytuacja wojenna się odmieniła. Pierwsza z wojny wycofała się Szwecja, nie uzyskując żadnych sukcesów. Jako druga Austria, a to na skutek śmierci cesarza Józefa II. Zaś po serii klęsk w Mołdawii i nad Dunajem, o pokój poprosiła także Turcja. Traktat pokojowy, zawarty w Jassach w 1792 r., potwierdził wszystkie dotychczasowe zdobycze Rosji na północ od Morza Czarnego. Rosja zwróciła Turcji jedynie Mołdawię i Besarabię, zdobyte w czasie wojny.
Po zawarciu pokoju z Turcją, Katarzyna II mogła spokojnie zwrócić wzrok na zachód od imperium. A działo się tam wiele. We Francji od 1789 r. rozwijała się rewolucja społeczna i zaczynała się formować przeciwko niej koalicja absolutystycznych monarchii Anglii, Holandii, Austrii i Prus. Natomiast w sąsied-niej Rzeczypospolitej Sejm Wielki w Warszawie uchwalił w 1791 r. nową konstytucję ustrojową. W Polsce od 1780 r. nie było wojsk rosyjskich, znajdowała się ona wprawdzie pod politycznym protektoratem Rosji, lecz w zasadzie rządziła się sama, choć raczej nie najlepiej.
Lecz zmiana ustroju w Polsce, na wzór haseł rewolucji francuskiej, oraz zapowiedź przekazania tronu po śmierci St. Poniatowskiego elek-torowi saskiemu Fryderykowi, wnukowi Augusta III, były dla Katarzyny II nie do przyjęcia. To też wsparła z całą mocą i wojskiem Konfederację Targowicką, zawiązaną w maju 1792 r. przez polskich magnatów w celu obalenia Konstytucji 3 Maja i króla St. Poniatowskiego.
Rozpoczęła się wojna rosyjsko-polska. Polskie wojska królewskie nie miały szans w walkach z przeważającymi siłami rosyjskimi, które okupowały wnet większą część kraju, wraz z Warszawą, a województwo Poznańskie zajęte zostało przez Prusy. Władzę w kraju przejęli konfederaci. Wszak nie na długo, gdyż na wniosek króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II w kwietniu 1793 r. przeprowadzony został II rozbiór Rzeczypospolitej pomiędzy Rosję i Prusy. Rosji przypadły rozległe tereny na wschód od Pińska, Niemna i Zbrucza.
Przeciwko tym decyzjom rozbiorowym wybuchło w Polsce w marcu 1794 r. spontaniczne powstanie narodowe, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, które przerodziło się w wojnę z rozproszonymi wojskami rosyjskimi i pruskimi. Ostatecznie powstanie kościuszkowskie zostało stłumione a w 1795 r. dokonany został trzeci, całkowity III rozbiór Polski pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Rosji przypadły Litwa, Grodzieńszczyzna i zachodnia część Wołynia.
Katarzyna II zamierzała także wystąpić zbrojnie przeciwko Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W latach 1792-95 było to niemożliwe wobec zaangażowania się w wojnę, rozbiory i powstanie w Polsce. Dopiero w 1795 r. Rosja mogła przystąpić do koalicji antyfrancuskiej, jaką zawiązały monarchie zachodnie. Przygotowywano realnie 60-tys. korpus wojskowy, wszak bez większego pośpiechu. W trakcie tych przygotowań, 17 listopada 1796 r., cesarzowa Rosji Katarzyna II zmarła w Carskim Siole w pobliżuPetersburga, przeżywszy 67 lat.
Następcą Katarzyny został jej syn Paweł I.
Paweł I (1796-1801) - car Rosji, syn Katarzyny II (1762-1796).
Jedną z jego pierwszych decyzji Pawła I, jako imperatora Rosji, było zwolnienie z twierdzy w Petersburgu gen. Tadeusza Kościuszkę. Wolność tę Kościuszko opłacił zresztą przysięgą wiernopoddańczą. Zaprzyjaźnili się nawet obaj, a Paweł I chciał podarować Kościuszce 1000 „dusz”, który uprosił o zamianę ich na 60 tys. rubli. To był wielki majątek, jaki umożliwił Kościuszce wyjazd po raz drugi do Ameryki, skąd jednakże po kilkunastu miesiącach wrócił do Europy, zamieszkując w Paryżu, a następnie w Szwajcarii.Najważniejszym w sprawach gospodarki wewnętrznej było wydanie przez Pawła I manifestu, ograniczającego pracę pańszczyźnianą chłopów na rzecz obszarników do trzech dni w tygodniu. Pozostałe 3 dni mieli poświęcać na pracę na własnej ziemi, zaś niedziela miała być wolna od pracy. W niewielkim stopniu, ale jednak, ulżyło to doli pańszczyźnianych chłopów rosyjskich.
W sprawach polityki zagranicznej Paweł I kontynuował działania matki, Katarzyny II. Przystąpił do koalicji z Anglią, Austrią i Turcją, wypowiedział wojnę rewolucyjnej Francji i wysłał wojska ekspedycyjne do Italii przeciwko Francuzom. Część wojsk przetransportowana została na statkach floty czarnomorskiej na Sycylię, skąd zaatakowały one południową Italię. Większe oddziały, pod dowództwem Suworowa, zajęły całą francuską, północną Italię i przez Alpy przebiły się nad Ren. Jeszcze inne oddziały rosyjskie, wraz z Anglikami, wzięły udział w desancie morskim na Holandię. Na wszystkich tych trzech frontach sojusznicy faktycznie pozostawili Rosjan bez wsparcia ze swej strony i rozgoryczony Paweł I wycofał swe wojska ekspedycyjne do Rosji.
Paweł I nie był lubiany przez szlachtę i arystokrację rosyjską za próby umniejszenia ich przywilejów, niespodziewane dymisje i poniżanie podwładnych. To też w 1801 r. doszło do zawiązania spisku kilku wyższych oficerów, którzy po opanowaniu pałacu imperatora, zażądali jego dymisji na rzecz syna. Gdy odmówił, w zamieszaniu, został zabity.
Po śmierci w 1801 r. cara Pawła I tron po nim objął jego syn 23-letni Aleksander I.