Księstwo Polan i Wiślan. Pierwsze państwa plemienne Wiślan i Polan zaistniały w IX wieku. Księstwo Wiślan powstało w dorzeczu górnej Wisły, na wschód od Księstwa Wielkomorawskiego, któremu prawdopodobnie pod koniec IX w. zostało podporządkowane. Księstwo Polan objęło terytoria północno-zachodnie obecnej Polski. Pierwsze pisemne wzmianki o nim pochodzą z kronik biskupa niemieckiego z Merseburga, Thietmara (975-1018), on pierwszy też użył terminu: Polska. Zamieszkałe było przez słowiańskie plemiona Polan, Mazowszan, Pomorzan, Goplan. Ludność zajmowała się rybołówstwem, łowiectwem i rolnictwem, wyznawała wielobóstwo. Najważniejszymi czczonymi bogami byli: Światowit (Świętowit) - bóg wojny i urodzaju oraz Swarożyc - bóg słońca, ognia i życia. Wierzono też w pomniejsze bóstwa i duchy, przyjazne lub wrogie ludziom: lelki, nimfy, rusałki, samowiły, jędze, dziwożony, strzygi, skrzaty domowe. Także w życie pozagrobowe i dlatego do grobów wkładano jadło, broń, przedmioty codziennego użytku. Miejscami kultu były święte gaje, w których czczono dęby, lipy i jawory a także wzgórza np. Góra Ślęża na Śląsku i Łysa Góra w Górach Świętokrzyskich.
Pierwszym znanym władcą Księstwa Polan był Mieszko I (960-992) z dynastii Piastów. Wg kroniki Galla Anonima (XII w.) był on czwartym władcą państwa Polan po Ziemowicie (Siemowicie), Leszku (Lestku) i Ziemomyśle (Siemomyśle), wywodzących się z rodu Piasta. Panowali po 25-30 lat każdy, po obaleniu w ok. 850 r. złego władcy Popiela, którego „myszy zjadły” na zamku w Kruszwicy. Legenda mówi jeszcze o królu Kraku, który zabił smoka i nad jego jamą na Wzgórzu Wawelskim zbudował zamek królewski.
Mieszko I ugruntował pozycję Księstwa Polan wśród państw środkowej Europy przez przyjęcie w 966 r. chrztu i wiary rzymsko-katolickiej, jaka dominowała wtedy w Europie Zachodniej. Poprzedziły je zawarcie przymierza z księciem czeskim Bolesławem I Srogim i ślub Mieszka z jego córką, Dobrawą (Dąbrówką). Z Czech przybyła też wtedy grupa duchownych biskupa misyjnego Jordana, zapoczątkowując rozwój organizacji kościelnej w Polsce. Pierwsze biskupstwo utworzone zostało w Poznaniu. Początkowo chrzest przyjęli tylko dworzanie księcia i warstwa możnych, chrystianizacja ogółu ludności trwała potem jeszcze przez dziesiątki lat.
Mieszko I władał ziemiami Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw, Pomorza Wschodniego (Gdańskiego) i Pomorza Zachodniego, o którego utrzymanie i rozszerzenie prowadził walki z najazdami niemieckich feudałów i z pomorskim szczepem Wieletów. W 967 r. jego wojowie, wspierani przez czeskie posiłki, pobili Wieletów i Wolinan, dowodzonych przez saskiego wielmożę Wichmana. W 972 r. odnieśli zwycięstwo nad wojskami margrabiego Marchii Łużyckiej Hodona w bitwie pod Cedynią, co znacznie umocniło polskie panowanie na Pomorzu Zachodnim. Drużyny Mieszka walczyły w 979 r. z najazdem wojsk niemieckiego Ottona II, zaś w 981 r. z wojskami księcia kijowskiego Włodzimierza Wielkiego, które zajęły Grody Czerwieńskie.
Stolicą państwa początkowo była Kruszwica nad jeziorem Gopło, potem Gniezno, jeden z największych ośrodków gospodarczych wśród grodów wczesnośredniowiecznych. W 990 r. do państwa Mieszka I włączone zostały Śląsk i Kraków, po zwycięskiej wojnie z Czechami, przy wsparciu Cesarstwa Niemieckiego. Po śmierci Dąbrówki Mieszko ożenił się bowiem z Odą, córką margrabiego saskiego, i związał przyjaźnią z Rzeszą. Granice państwa Mieszka I pod koniec jego panowania, opisane zostały w dokumencie zwanym od pierwszych słów „Dagome iudex”. Dokumentem tym książę oddał swe państwo pod opiekę Stolicy Apostolskiej. Zachował się jego odpis, spisany ok. sto lat później.
Do znacznego wzrostu potęgi i znaczenia księstwa przyczynił się kolejny władca Bolesław Chrobry (992-1025), syn Mieszka I. Głównie przez mądre sojusze, powiększenie terytorium państwa i utrzymanie jego jedności, po wypędzeniu Ody, macochy-Niemki, i jej synów. Współdziałając z papieżem zwołał w Gnieźnie w 1000 r. synod biskupi, w związku z utworzeniem w tym mieście pierwszego arcybiskupstwa rzymsko-katolickiego w Polsce oraz biskupstw w Kołobrzegu dla Pomorza Zachodniego, Wrocławiu dla Śląska i Krakowie dla Małopolski.
Na zjazd Chrobry zaprosił cesarza niemieckiego Ottona III, zabiegając o jego przyjaźń, jako władcy najpotężniejszego państwa chrześcijańskiego Zachodu. Drugim powodem przyjazdu Ottona III był zamiar złożenia hołdu u grobu przyjaciela, biskupa czeskiego Wojciecha, zabitego w czasie misji chrystianizacyjnej wśród Prusów. Szczątki jego wykupione zostały „na wagę złota” przez Chrobrego, którego też staraniem już w 999 r. papież uznał Wojciecha za świętego. Otto III ocenił zasługi i znaczenie Chrobrego, a tym samym i Księstwa Polan, wręczając mu swój diadem cesarski oraz włócznię św. Maurycego z gwoździem z krzyża Chrystusa. Chrobry zrewanżował się prezentem z 300 pancernych wojów i relikwiami z ręki św. Wojciecha.
Po śmierci Ottona III, jego następca Henryk II wsparł pogańskich Wieletów, zagrażających z Pomorza Szczecińskiego Księstwu Polan, oraz wystąpił przeciwko sojuszom i ekspansji Chrobrego na sąsiednie południowo-zachodnie terytoria słowiańskie: Milsko, Łużyce, Morawy i Czechy, które Chrobry podbił, wykorzystując śmierć margrabiego miśnieńskiego i wojnę domowa w Czechach. Ogłosił się też w Pradze królem Czech. Lecz Czesi, doświadczeni ciężko gwałtami i rabunkami wojów piastowskich, zorganizowali powstanie i zwrócili się o interwencję do Rzeszy niemieckiej. Doszło wówczas do trzech wojen niemiecko-polskich, toczonych z przerwami w latach 1003 -1018. Znaczącym epizodem w walkach była bohaterska obrona grodu Głogowa w 1017 r., a także grodu Niemczy nad Ślęzą, obleganego przez 3 tygodnie, przy pomocy machin oblężniczych, przez wojska Henryka II. Podczas walk Niemcy wykorzystali bezbronnych zakładników jako żywe tarcze.
W zawartym w 1018 r. pokoju w Budziszynie, Chrobry utrzymał tereny Milska, Łużyc i Moraw. Niedługo potem, interweniując w walkach dynastycznych na Rusi Kijowskiej, zdobył i złupił Kijów (miecz „Szczerbiec”), w 1018 r. podporządkował sobie tzw. Grody Czerwieńskie, to jest tereny na wschód od Rzeszowa i Lublina do Bugu i Dniestru. Był cztery razy żonaty, miał 3 synów (Bezprym, Mieszko, Otto) i 3 córki.

Królestwo Polskie. Zwieńczeniem panowania Bolesława Chrobrego była jego koronacja na króla w 1025 r., z przyzwolenia papieża, a po śmierci niechętnego Bolesławowi cesarza niemieckiego Henryka II, który blokował tę koronację. Wkrótce potem Bolesław Chrobry zmarł, zostawiając swe królestwo zjednoczone w granicach zbliżonych do obecnych, w szczególności bez Prus Wschodnich, lecz z Łużycami, Morawami i Słowacją. Pochowany został, obok swego ojca, Mieszka I, w tumie poznańskim.
Kolejni władcy piastowscy rządzili ze zmiennym szczęściem. Syn Chrobrego Mieszko II (1025-34) koronował się w katedrze gnieźnieńskiej wraz z żoną Ryksą (Rychezą), wnuczką cesarza niemieckiego Ottona III Wielkiego. Musiał borykać się z anarchią, powodowaną przez możnowładców i swoich przyrodnich braci, Bezpryma i Ottona, którzy żądali podziału Królestwa i wydzielenia im autonomicznych dzielnic. Król ich wtedy wygnał z kraju, a oni sprzymierzyli się z wrogami zewnętrznymi: Bezprym z królem węgierskim Stefanem I i księciem kijowskim Jarosławem Mądrym, Otto zaś zabiegał o interwencję cesarza niemieckiego Konrada II. Faktycznie w 1031 r. ich wojska dokonały najazdu na Królestwo Polskie z trzech stron. Polska utraciła wówczas Łużyce i Milsko na rzecz Niemiec, Morawy zagarnęły Czechy, Słowację Węgry, a Grody Czerwieńskie zajęte zostały przez Rusinów. Mieszko II schronił się w Czechach, a pełnię władzy w okrojonym Królestwie przejął książę Bezprym. Bezzwłocznie wysłał on królową Ryksę do Niemiec, celem przekazania Konradowi II obu koron królewskich, co miało zaświadczyć, że podporządkowuje się w pełni cesarzowi.
Po siedmiu miesiącach rządów Bezprym został otruty, po czym decyzją cesarza Konrada II Polska podzielona została na trzy części. Mazowsze, Małopolskę i Wielkopolskę otrzymał Mieszko II, który zrzekł się korony i złożył hołd lenny cesarzowi niemieckiemu, Śląsk przejął Otton, a Pomorze Dytryk, wnuk Mieszka I z małżeństwa z Odą. Jednakże Mieszko II wkrótce scalił na powrót ziemie okrojonego Królestwa. Po otruciu Ottona przejął Śląsk, a następnie najechał Pomorze, zmuszając Dytryka do ucieczki do Niemiec. W 1934 r. Mieszko II dostał pomieszania zmysłów i został zasztyletowany przez giermka, nasłanego przez wielmożów.
Po śmierci Mieszka II możnowładcy polscy, nie chcąc podporządkować się Rychezie, wypędzili ją, wraz z młodszym synem Kazimierzem, do Niemiec. Zabrała wtedy ze sobą koronę i klejnoty królewskie, później została mniszką. Zaś w państwie nastał 5-letni okres bezprawia, pogańskich buntów antyfeudalnych i antykościelnych oraz wielkiego łupieżczego najazdu czeskiego i praktycznie rozpadło się ono na kilka odrębnych księstw. Niektórzy historycy uważają, że rządy sprawował wtedy król Bolesław II (Zapomniany), starszy syn Mieszka II, Wspominają o nim ówczesne kroniki niemieckie i czeskie, ale historiografia polska pomija go milczeniem, wzmiankując jedynie że był niepełnosprawny. Natomiast młodszy Kazimierz był mnichem w Saksonii i dopiero, gdy Ryksa uzyskała zgodę papieża, zasiadł na książęcym tronie piastowskim.
Kazimierz I Odnowiciel (1038-58)powrócił do Polski na czele 500 rycerzy, przydzielonych mu przez cesarza niemieckiego Konrada II, po złożeniu mu hołdu lennego. W 1039 r. opanował Wielkopolskę i Kujawy. Zamierzając zjednoczyć Królestwo zawarł przymierze z wielkim księciem Rusi Kijowskiej, Jarosławem Mądrym, żeniąc się też z jego siostrą, Dobroniegą. Przy jego wojskowej pomocy przyłączył dzielnicę Mazowsze. Wkrótce potem wykorzystując klęskę księcia czeskiego Brzetysława w wojnie z cesarzem niemieckim, Henrykiem III, Kazimierz odebrał Czechom dzielnicę Krakowską. Następnie korzystając z zaabsorbowania cesarza wojną z Węgrami, podbił Pomorze Gdańskie. Ostatnią jego zdobyczą była prowincja Śląska (ok. 1050 r.). W ten sposób książę Kazimierz I dokonał prawie całkowitego zjednoczenia Królestwa Polskiego. Zwłaszcza cenną była dzielnica Krakowska, zasobna w sól, srebro, ołów, także rudy żelaza.
W trakcie panowania Kazimierza I Odnowiciela odbudowały się zniszczone grody i gospodarka kraju po czasach zamętu i wojen. Książę Kazimierz I był gorliwym chrześcijaninem, zakładał liczne klasztory, m.in. w Tyńcu i Mogilnie, budował i odbudowywał kościoły. Przeniósł stolicę Polski z Gniezna do Krakowa, gdzie urzędujący biskup Aron otrzymał uprawnienia arcybiskupa. Zlikwidował też swą drużynę książęcą, której członkowie, mając obowiązek służby wojskowej na wezwanie księcia, stali się zaczynem stanu rycerskiego, a późniejszej szlachty. Kazimierz I miał trzech synów Bolesława, Władysława Hermana i Mieszka oraz córkę Świętosławę.
Tron po Kazimierzu I Odnowicielu odziedziczył jego najstarszy syn Bolesław II Śmiały (Szczodry) (1058-79). Kontynuował on dzieło odbudowy kraju, w tym także kościołów (katedra gnieźnieńska) i klasztorów, przyznając im znaczne dobra ziemskie, stąd przydomek Szczodry. Zakładał targi, nałożył cła i myta na towary przywożone przez zagranicznych kupców, przeprowadził podział całego kraju na okręgi administracyjne według kryteriów geograficznych i etnicznych oraz na okręgi wojskowe. Odniósł też szereg sukcesów w swej polityce zewnętrznej. Interweniował z powodzeniem w walki dynastyczne na Węgrzech i w Czechach oraz pomiędzy Węgrami i Rusią Kijowską. Utracił zwierzchnictwo nad Pomorzem Gdańskim, lecz odzyskał Grody Czerwieńskie. Został koronowany na króla w 1076 r., niejako w nagrodę za współdziałanie z papieżem Grzegorzem VII w jego sporze o inwestyturę z cesarzem niemieckim Henrykiem IV.
Lecz Bolesław II nie zdołał stłumić buntu możnych, żądających większych przywilejów dla siebie i osadzenia na tronie uległego im jego młodszego brata, Władysława Hermana. Po królewskim procesie sądowym jeden z nich, biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa ukarany został śmiercią przez obcięcie członków, jak karano zdrajców. Wtedy wojna domowa się nasiliła, buntowników wspomogły wojska księcia czeskiego Wratysława II, a Ruś Kijowska zajęła z powrotem Grody Czerwieńskie. Król Bolesław uszedł, wraz z żoną i synem, na Węgry. Tam zmarł w 1081 r. w klasztorze w Osjeku. Zaś jego syn Mieszko, przywołany do Polski przez Władysława Hermana, został w 1089 r. otruty w czasie uczty wydanej na jego cześć. Natomiast biskup Stanisław ze Szczepanowa w połowie XIII w. uznany został przez stolicę apostolską za świętego.
Po ucieczce króla Bolesława II, tron po nim przejął jego młodszy brat Władysław I Herman (1079-1102). Uzależnił się on od cesarza niemieckiego Henryka IV i króla czeskiego Wratysława II, którym składał co roku trybut, jako panom lennym. Po śmierci swej pierwszej żony, księżniczki czeskiej, Judyty (ze związku urodził się syn Zbigniew), Władysław ożenił się z siostrą cesarza Henryka IV, a wdową po królu węgierskim, Judytą Marią (syn Bolesław). Pozbawiony energii, zniedołężniały, zrezygnował z przyjęcia korony, rządził zaś za niego palatyn (najwyższy urzędnik państwa) Sieciech, który wcześniej kierował buntem możnych przeciwko Bolesławowi Śmiałemu. Przyczynił się on znacząco do pogłębienia chrystianizacji, a także centralizacji władzy królewskiej. Odzyskał też przejściowo dla Polski dzielnicę Pomorze, z dostępem do morza, ale po roku Pomorzanie z powrotem się usamodzielnili. Władysław Herman wysłał przeciw nim swe wojska pod wodzą obu synów, Zbigniewa i Bolesława. Obaj oni, inspirowani przez opozycję możnowładców, zbuntowali się jednak przeciw ojcu, żądając odsunięcia palatyna Sieciecha od władzy i wydzielenia dzielnic dla nich. Wtedy Herman faktycznie podzielił kraj na trzy części. Sam przejął Mazowsze i Małopolskę, zaś swym synom przekazał: Zbigniewowi Wielkopolskę i Kujawy, z siedzibą książęcą w Poznaniu, a Bolesławowi Śląsk, z siedzibą we Wrocławiu.
Po śmierci księcia Władysława I Hermana, Zbigniew przejął jeszcze Mazowsze a Bolesław Małopolskę. Władysław przed śmiercią nie wskazał księcia zwierzchniego i obaj jego synowie mieli podzielić się władzą nad państwem.
Zbigniew (1102-1108) starał się utrzymywać pokojowe stosunki ze wszystkimi sąsiadami, także z pogańskimi Pomorzanami i Prusami, regularnie płacił trybut wasalny cesarzowi niemieckiemu i królowi czeskiemu. Natomiast młodszy, książę, Bolesław III Krzywousty (1102-1138), nie uznawał obcego zwierzchnictwa, urządzał też częste najazdy na Pomorze, biorąc licznych jeńców, których rozdawał swym rycerzom do pracy na ich polach. W 1107 r. opanował Wielkopolskę, wymuszając na swym bracie Zbigniewie przysięgę posłuszeństwa i uznanie jego zwierzchnictwa. Nie zadowoliło to jednakże Bolesława i po najeździe jego wojsk na Pomorze, gdy Zbigniew odmówił dostarczenia posiłków, oskarżył go o zdradę i zmusił do wyjazdu z kraju. Na Pomorzu Bolesław zdobył grody Czarnków, Wieleń i Nakło, musiał jednak przerwać dalszy marsz ku morzu w związku z zagrożeniem Śląska. Zbigniew od 1108 r. na wygnaniu przebywał wpierw w Pradze , a następnie na dworze cesarza Niemiec Henryka V.
Wobec zaprzestania płacenia trybutu wasalnego z ziem polskich, nastąpił w 1109 r. najazd wojsk niemiecko-czeskich na Śląsk, prowadzonych przez cesarza Henryka V. Nie potrafiły one jednakże zdobyć warownego grodu Głogowa, jaki oblegały przez kilka tygodni przy zastosowaniu machin oblężniczych, balist strzelających włóczniami i katapult, miotających głazami kamiennymi. Po odstąpieniu od Głogowa poniosły też znaczącą klęskę na Psim Polu pod Wrocławiem. Zbigniew brał udział w tej wojnie u boku cesarza niemieckiego, potem przebywał na dworze czeskim. Gdy wrócił do kraju, prosząc brata o przyznanie “kawałka ojcowizny”, został z jego rozkazu oślepiony i wtrącony do lochu, gdzie zmarł po kilku dniach. Za swój czyn bratobójstwa Bolesław został obłożony przez arcybiskupa ekskomuniką, co zamknęło mu drogę go korony, o którą się wcześniej usilnie starał. Od kościelnej anatemy uwolnił się jednak szybko przez kilkumiesięczną pokutę we włosiennicy o chlebie i wodzie, na modłach i pielgrzymce do klasztoru swego patrona, św. Idziego na Węgrzech.
Po zawarciu układów pokojowych z cesarzem niemieckim i Czechami Bolesław III w latach 1116-23 podbił Pomorze Gdańskie i Ziemię Lubuską oraz podporządkował sobie Pomorze Zachodnie wraz ze Szczecinem, które chrystianizował. Prowadził też walki na Węgrzech, a w 1135 r. na zjeździe w Merseburgu złożył dwa hołdy lenne cesarzowi niemieckiemu. Jeden z Pomorza i wyspy Rugii, zobowiązując się do zapłacenia trybutu z tych ziem za 12 lat wstecz. Drugi z całości państwa polskiego. W zamian uzyskał od papieża Innocentego II samodzielność organizacji kościelnych w Polsce, a Gniezno odzyskało w 1136 r. prawa metropolitarne w bulli gnieźnieńskiej, będącej pierwszym zapisem w języku polskim. W stolicach biskupich powstały szkoły katedralne, w nich tworzono księgozbiory i rozwijało się piśmiennictwo. Powstała pierwsza pisana kronika nieznanego z imienia autora, zwanego Gallem Anonimem, gdyż przybył z Galii, czyli z Francji, prawdopodobnie z opactwa św. Germana pod Paryżem.
Od zarania rozwijania się plemiennych państw na ziemiach polskich, towarzyszył im rozwój i utrwalanie się feudalnego ustroju gospodarczo-społecznego. Charakteryzował się on powstaniem warstwy feudałów tj. możnych posiadaczy ziemi, którą otrzymywali z nadania monarchy, głównie za swe rycerskie zasługi. Szybko rosły ich przywileje i dziedziczne majątki. Najbardziej znanymi polskimi rodami możnowładców w XII -XIII wieku byli: Toporczykowie, Odrowążowie, Łabędzie, Awdańcy i Pałucy. Z nich rekrutowali się doradcy i najwyżsi urzędnicy na dworach władców piastowskich. Tworzenie wielkich własności ziemskich dotyczyło też biskupstw i klasztorów, zwłaszcza cysterskich. Związane z nimi były wzrost osadnictwa wiejskiego oraz intensyfikacja rolnictwa. Osadnictwo realizowano w dużym stopniu w oparciu o prawo niemieckie, wprowadzające rentę odrobkową i pieniężną dziesięcinę na rzecz właściciela ziemi. Zaś intensyfikacja rolnictwa polegała na wprowadzeniu trójpolówki, zastosowaniu nawozów naturalnych i pługów z żelaznym ostrzem, zamiast drewnianych soch.
W budownictwie monumentalnym, głównie kościelnym i klasztornym, panował styl romański. Cechowały go grube kamienne lub ceglane mury, ceglane kolebki, małe okna umieszczone wysoko, rzeźbione kamienne portale, gzymsy i fryzy. M. in. znane są katedry romańskie w Gnieźnie, Poznaniu, Krakowie i Trzemesznie.
Od XI w. utwierdzają się ustrój i struktury państwa. Najwyższa władza administracyjna, sądownicza i gospodarcza należała do księcia. Pobierał on podatki w naturze: poradlne (od ziemi), narzaz (danina w bydle) i posługach od ludności: podwoda (dostarczanie koni i wozów), stan (kwaterunek i wyżywienie), a także opłaty z eksploatacji bogactw naturalnych. Wysługiwał się w tym kasztelanami, którzy dzierżyli władzę w kasztelaniach, to jest okręgach grodowych, na jakie podzielony został kraj. Najwyższą funkcję urzędniczą na dworze książęcym sprawował wojewoda albo palatyn. Podlegali im wyspecjalizowani urzędnicy dworscy: skarbnik, kanclerzy, cześnik, stolnik, miecznik i komornik. Siły zbrojne państwa tworzyły stałe, konne drużyny książęce i możnowładców rodowych oraz pospolite ruszenie wojów, wywodzących się z wolnej ludności wiejskiej. Większe grody stanowiły obronne fortece, otaczane wałami ziemnymi, rowami i palisadami.

Rozbicie dzielnicowe. Książę Bolesław III Krzywousty był dwukrotnie żonaty, z Rusinką Nataszą , córką księcia kijowskiego Światopełka i Niemką Salomeą, córką hrabiego Bergu. Miał tez 7 synów i 7 córek. W swym testamencie dokonał podziału kraju pomiędzy czterech swych synów, lecz na zasadach senioratu, to jest dominacji najstarszego księcia-seniora, któremu przypadała uprzywilejowana dzielnica senioralna z Krakowem i w którego rękach miały spoczywać wspólna, jednolita polityka zagraniczna i kościelna całego państwa. Księciem seniorem został Władysław, który prócz Ziemi Krakowskiej otrzymał Śląsk i zwierzchnictwo nad Pomorzem, Bolesław przejął Mazowsze, Mieszko Wielkopolskę, zaś Henryk Ziemię Sandomierską. Piąty syn Kazimierz (pogrobowiec) miał zostać mnichem.
Praktycznie ta zasada senioratu utrzymała się mniej więcej przez 90 lat, gdy księciami senioralnymi byli: Władysław II Wygnaniec (1138-46), Bolesław IV Kędzierzawy (1146-73), Mieszko III Stary (1173-77 i 1198-1202), Henryk Sandomierski (1146-1166), Kazimierz II Sprawiedliwy (1177-94), Władysław III Laskonogi (1202, 1229), Mieszko IV Plątonogi (1210-11), Leszek Biały (1202-10, 1211-27),
Władysław, najstarszy syn Bolesława Krzywoustego, panował krótko, gdyż po 3 latach zgodnej z nim współpracy, młodsi bracia przyrodni zbuntowali się przeciw niemi. Po bratobójczych walkach na Mazowszu i we Wielkopolsce, mimo pomocy wojsk sojuszniczej Rusi Kijowskiej, poniósł w 1146 r. klęskę w walnej bitwie pod Poznaniem i musiał uciekać z kraju. Udał się wtedy do Niemiec pod opiekę cesarza Konrada III, który jednakże nie przywrócił władzy Władysławowi Wygnańcowi.
Po Władysławie Wygnańcu władzę senioralną objął jego młodszy brat przyrodni, Bolesław Kędzierzawy. Przez znaczną część swego panowania musiał on bronić swego państwa przed kolejnymi najazdami cesarzy niemieckich: Konrada II, a następnie Fryderyka Barbarossy, którzy zamierzali przywrócić władzę Wygnańcowi, jako ich wiernemu lennikowi i sojusznikowi. Dodatkowo od Pomorza i Połabia piastowskie dzielnice niepokojone były wypadami wojsk margrabiego niemieckiego Albrechta Niedźwiedzia. Większość tych wojen z trudem wygrywał Bolesław Kędzierzawy, często przez polityczne ugody, a nawet złożenie w 1157 r. Barbarossie hołdu lennego i obietnic, jakich później nie dotrzymał. Natomiast po wielu latach walk z pogańskimi Prusami, Kędzierzawy utracił w 1166 r. wpływy w Prusach.
Po Bolesławie Kędzierzawym władzę senioralną w Krakowie przejął w 1173 r. jego młodszy brat Mieszko, dziedzic Wielkopolski. Utrzymywał on bogaty dwór książęcy, na finansowanie którego wprowadził monopol na łowy „na grubego zwierza”, wymieniał często monety na nowe o niższej wartości, przyznawał też najważniejsze godności Wielkopolanom. Te działania doprowadziły do buntu możnych, zwłaszcza w Krakowie, jaki spowodował przejęcie władzy senioralnej w Polsce przez Kazimierza, najmłodszego syna Bolesława Krzywoustego. Mieszko stracił także Wielkopolskę i musiał opuścić kraj. Powrócił dopiero w 1181 r. odzyskując Gniezno. Po otrzymaniu wsparcia ze strony cesarza niemieckiego Barbarossy, zanosiło się także na odzyskanie przez Mieszka Krakowa. Lecz Kazimierz II Sprawiedliwy ukorzył się przed Rzeszą Niemiecką, uznał się dobrowolnie jej lennikiem i przyrzekł płacić trybuty. Mieszko skupił się więc już tylko na jednoczeniu Wielkopolski pod swymi rządami. Gdy mu to się udało, rozpoczął ponownie zabiegi o odzyskanie władzy senioralnej. Osiągnął ją dopiero po śmierci Kazimierza II Sprawiedliwego w 1194 r. Sam zmarł w 2002 roku.
Po wyjeździe w 1146 r. senioralnego księcia Władysława II Wygnańca z kraju, jedną z dzielnic, Ziemię Sandomierską, przejął Henryk, przedostatni syn Bolesława Krzywoustego. Lecz wkrótce udał się on do Ziemi Świętej, gdzie wziął udział w walkach z Saracenami o utrzymanie Królestwa Jerozolimskiego. Stracił w Palestynie wielu rycerzy ze swej drużyny, za to wracając w 1154 r. do kraju, sprowadził z Palestyny i osadził w Opatowie rycerski Zakon Joannitów. Za panowania Henryka Brodatego założyli oni liczne swe komandorie na obrzeżach Śląska, oraz w Poznaniu. Swe idee krucjaty chrześcijańskiej Henryk Sandomierski kontynuował, urządzając odwetowe wyprawy przeciwko pogańskim Prusom, nękających północno-wschodnie rubieże polskie. Zginął w trakcie tych walk w 1166 roku.
Po śmierci Henryka Sandomierskiego zarządzanie dzielnicą sandomierską przypadło Kazimierzowi, najmłodszemu synowi Krzywoustego. W tym czasie utrzymywał on przyjacielskie stosunki z możnowładcami pobliskiego Krakowa, także ze swymi braćmi księciami, z wyjątkiem samego Mieszka. Zadbał również o względy niemieckiego cesarza Barbarossy, stając się jego lennikiem. Gdy w 1177 r. wjechał ze swym orszakiem do Krakowa, celem przejęcia zwierzchniej władzy polskiej, prawie nikt nie wystąpił w obronie Meszka III Starego, który udał się wtedy na swe pierwsze wygnanie. Bez większych trudności Kazimierz zawładnął również pozostałymi dzielnicami, w tym także Mazowszem, z wyjątkiem Śląska i Wielkopolski. Nie udało mu się natomiast rozszerzyć swych wpływów w księstwie halickim na Rusi, wobec protestów Barbarossy. Największym wydarzeniem w czasie panowania Kazimierza był zjazd w Łęczycy w 1180 r., na którym Kościół otrzymał znaczne przywileje gospodarcze z rąk księcia Kazimierza II, zwanego odtąd „Sprawiedliwym”. Oraz uzależnienie w 1181 r. Pomorza Zachodniego od Cesarstwa Niemieckiego. Po powrocie w 1194 r. z dwuletniej wojny z Prusami, książę Kazimierz II Sprawiedliwy został otruty w czasie uczty.
Po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego rozgorzały znowu spory i walki o tron krakowski, który ponownie zajął Mieszko Stary. Lecz zmarł pn po kilku latach i władzę nad dzielnicą krakowską przejął w 1202 r. Władysław Laskonogi, syn Mieszka Starego, władający Wielkopolską. Po kilku miesiącach usunięty został jednakże przez możnowładców i duchowieństwo Krakowa, gdy odmówił przyznania im nowych przywilejów. Przez wiele lat trwał spór o prawo księcia do majątków spadkowych zmarłych biskupów pomiędzy Laskonogim a arcybiskupem gnieźnieńskim, który rzucił klątwę na księcia. W spór ten ingerował papież Innocenty III i ostatecznie doszło do ugody na zjeździe książąt piastowskich w Głogowie w 1208 r. Do Krakowa Władysław Laskonogi wrócił ponownie na krótko dopiero po tragicznej śmierci Leszka Białego w 1228 r. Prawie równocześnie jego Wielkopolska zaatakowana została przez księcia Konrada Mazowieckiego, wspomaganego przez wojska sojuszniczej Rusi. Laskonogiemu nie udało się obronić dzielnicy i uciekł wtedy na Śląsk Opolski p0d ochronę Henryka Brodatego. Zmarł w 1231 r.
W przerwach 2-krotnego panowania na tronie krakowskim Władysława Laskonogiego i Leszka Białego, władze senioralną w Krakowie przejął w 1210 r. książę raciborsko-opolski Mieszko IV Plątonogi, syn Władysława II Wygnańca. Mieszko Plątonogi otrzymał wówczas od papieża Innocentego III potwierdzenie senioratu jako najstarszy przedstawiciel rodu Piastów. Znany był z umiejętności szermierczych, był częstym uczestnikiem pojedynków i turniejów szermierczych w Niemczech. Panował tylko 2 lata, zmarł w 1211 r.
Już w 1194 r. Leszek Biały, najstarszy syn Kazimierza Sprawiedliwego, obrany został przez wielmożów krakowskich na tron pryncypialny w Krakowie. Gdy jego ojciec zmarł, zasiadł na nim doświadczony Mieszko Stary, jako regent nieletniego Leszka. Zaś po jego śmierci w 1202 r. dzielnicę przejął jego syn Władysław Laskonogi. Jednak po kilku miesiącach został on usunięty z Krakowa i wrócił do swej domeny Wielkopolski. Leszek Biały starał się rozszerzyć wpływy polskie na Rusi, lecz w 1205 r. Ruś Halicka zajęta została przez Węgrów. W latach 1222-25 poprowadził kilka wypraw krzyżowych przeciw pogańskim Prusom i Jaćwingom. W 1227 r. na zjeździe w Gąsawie Leszek Biały został zamordowany z polecenia księcia pomorskiego Świętopełka, po czym Pomorze Gdańskie się uniezależniło.
Leszek Biały był ostatnim księciem, który sprawował władzę senioralną w piastowskiej Polsce. Po nim rozbicie Polski na dzielnice osiągnęło swe apogeum. Okres ten można liczyć do objęcia tronu w Krakowie przez księcia Bolesława Wstydliwego, który poczynił istotne próby zjednoczenia kraju. W tym czasie wśród najważniejszych książąt piastowskich panujących w poszczególnych dzielnicach, a głównie w Krakowie, byli: Konrad Mazowiecki (1229-31, 1241-43), Henryk I Brodaty (1228-29, 1232-38), Henryk II Pobożny (1238-41), Siemowit I (1247-1262).
Konrad, młodszy brat Leszka Białego, jako małoletni odziedziczył po ojcu, Kazimierzu Sprawiedliwym, Dzielnicę Mazowsze. Jej największym problemem w tym czasie było sąsiedztwo pogańskich Prusów i Jaćwingów, którzy urządzali częste wyprawy grabieżcze na jej terytorium. Konrad zwrócił się o pomoc do piastowskich książąt innych dzielnic polskich, jeszcze wówczas będących pod wspólnym, choć coraz bardziej teoretycznym, zwierzchnictwem princepsa w Krakowie. Lecz podjęta przez nich krucjata w 1223 r. poniosła klęskę. Równocześnie wśród Prusów prowadziły misje chrystianizacyjne różne zakony rycerskie zachodnich krajów chrześcijańskich. Konrad sprzymierzy się z nimi, w szczególności sprowadził z Węgier Jerozolimski Zakon Szpitalników Niemieckich tzw. Krzyżaków, powierzając im Ziemię Chełmińską w celach osiedleńczych.
Przejęli oni główny ciężar walki z Prusami i Jaćwingami, zaś Konrad w 1227 r. podjął rywalizację o tron krakowski po śmierci Leszka Białego. Lecz senioralnym księciem krakowskim w 1228 r. został Władysław Laskonogi, a w następnym roku Henryk Brodaty. Konrad podstępem uwięził Brodatego, zwalniając dopiero po przysiędze o rezygnacji z tronu krakowskiego. Jednakże władzę w Krakowie przejął dopiero po śmierci Henryka Pobożnego w 1241 r., podczas najazdu mongolskiego. Lecz Małopolanie usunęli go po 3 latach na rzecz Bolesława V Wstydliwego, syna Leszka Białego.
W 1201 r. w Dzielnicy Śląskiej rządy przejął Henryk, wnuk Władysława II Wygnańca. Ożenił się z Jadwigą, księżną niemiecką, która słynęła z akcji charytatywnych, m.in. ufundowała szpitala dla trędowatych w Środzie, za co już w 1267 r. została kanonizowana na świętą przez Kościół katolicki. Henryk wprowadził w swej domenie szerokie reformy gospodarcze, wzorując się na Rzeszy Niemieckiej. Zakładał osady i miasta na prawie magdeburskim, sprowadzał kolonistów niemieckich, którzy przyczynili się do rozwoju hodowli, intensyfikacji rolnictwa, handlu oraz przemysłu, zwłaszcza kopalnictwa, między innymi kopalni złota. Doprowadził w 2008 r. do ugody między skłóconymi i walczącymi o Dzielnicę Małopolską książętami piastowskimi. W 1228 r. sam zasiadł na tronie krakowskim, odstąpionym mu przez Władysława Laskonogiego. Stracił go po 2 latach na skutek intryg Konrada Mazowieckiego, lecz odzyskał wnet w 1232 r. Jako władca Małopolski, całego Śląska oraz znacznej części Wielkopolski był wówczas najpotężniejszym księciem w Polsce okresu dzielnicowego.
Po śmierci Henryka I Brodatego wszystkie dzielnice rządziły się już samodzielnie, ulegając często dalszym podziałom. Rządy w Krakowie przejął jego syn Henryk II Pobożny. Zarządzał on już wcześniej samodzielnie częścią Wielkopolski, był ożeniony z córką króla czeskiego z dynastii Przemyślidów, będącej tez wnuczką króla Węgier. Henryk II rozwiązał z powodzeniem kilka konfliktów i sporów, pozostałych po ojcu. M.in. przez poparcie papieża Grzegorza IX w jego sporze z cesarzem niemieckim, uzyskał zatuszowanie klątwy kościelnej, nałożonej na ojca z powodu ograniczania przez niego władzy duchowieństwa, oraz przydomek Pobożnego. W 1241 r. tereny południowej Polski najechane zostały przez wielką konną armię Mongołów ze wschodniej Europy. W walnej bitwie z nimi, do której doszło 9 kwietnia na Śląsku pod Legnicą, wojska polskie, wspomagane przez oddziały niemieckie, zostały rozbite, a dowodzący nimi Henryk II Pobożny zabity.
Po zgonie Konrada Mazowieckiego Mazowsze odziedziczyli jego synowie, w tym trzeci syn Siemowit przejął Ziemie Płocką. W swych planach ekspansji zamierzał on podporządkować sobie sąsiednie północne tereny pogańskich plemion Jaćwingów i Prusów. Ożeniony z córką Daniela, księcia Rusi Halickiej, liczył na wsparcie teścia, a także sprzymierzonego Zakonu Krzyżackiego. Ale wszelkie ekspedycje wojskowe nie przynosiły Siemowitowi większych korzyści. Natomiast część pogańskich plemion podporządkował sobie książę Halicki, zaś współpraca z Krzyżakami przyczyniała się jedynie do wzrostu ich siły. W latach 1258-61 plemiona Jaćwingów podporządkowali sobie Litwini, którzy wtedy dokonali tez szeregu wypraw łupieżczych na Mazowsze. W 1262 r. spalili Płock i oblegli gród, w którym przebywał Siemowit ze swym synem. Książę Mazowiecki został zabity, jego syn wzięty w jasyr.
Ta tragedia Siemowita, podobnie jak poprzednio śmierć Henryka Pobożnego, stały się impulsem do przekonania i działania piastowskich władców dzielnicowych w kierunku zjednoczenia państwa w jedną silniejszą całość, co faktycznie zajęło jeszcze ok. 40 lat.
Łącznie okres rozbicia dzielnicowego w Polsce trwał 157 lat (do koronacji Przemysława II), względnie 182 lata (do koronacji Łokietka). Charakteryzował się wzajemnymi swarami i walką książąt piastowskich o władzę, podbojami oraz zmianami granic i wpływów poszczególnych księstw. Od 1138 r. historia zanotowała aż 34 większe zmiany graniczne, licząc do 1295 r., gdy książę wielkopolski i pomorski Przemysław II został koronowany na króla polskiego, po 220 latach nieistnienia tej godności. W tym okresie wielu książąt piastowskich snuło plany i czyniło starania o koronę, królewską, zabiegając o nią na dworach papieskim i cesarskim. Przede wszystkim zaś próbowali scalić większość dzielnic w drodze ugody lub przez podbój. Lecz wszystkie te próby reaktywowania Królestwa Polskiego były torpedowane przez spory i walki wewnętrzne lub zagrożenia zewnętrzne.
W okresie rozbicia dzielnicowego miało miejsce szereg zdarzeń, które w znacznym stopniu wpłynęły na bieżące i przyszłe dzieje Polski. Należały do nich: - działalność kronikarska kanonika Wincentego Kadłubka (1150-1223);
- w 1237 r. Zakon Krzyżacki wchłonął Zakon Kawalerów Mieczowych w Inflantach;
- w XII w. wyodrębnienie i podział Śląska (w XIII w. - 17 księstw), zniemczenie dynastii śląskich Piastów;
- w 1250 r. książę śląski Bolesław Rogatka sprzedał Marchii Brandenburskiej Ziemię Lubuską;
- najazdy Litwinów i Jaćwingów na Małopolskę w 1256 i 1264 r., gdy pobici zostali pod Zawichostem;
- trzy najazdy Tatarów: w 1241 r., kiedy doszli do Legnicy na Śląsku, gdzie w walnej bitwie 9 kwietnia rozbili wojska księcia Henryka II Pobożnego; w 1259 r., gdy spalili Kraków (Wawel ocalał), oraz w 1287 r.;
- zakończenie w 1283 r. podboju przez Zakon Krzyżacki Prus, gdzie założyli oni sieć miast i zamków;
- kanonizacja na świętych w 1253 r. biskupa krakowskiego Stanisława (ok.1030-79) ze Szczepanowa i w 1267 r. Jadwigi (1179-1243), żony księcia Henryka I Brodatego;
- rozwój produkcji i eksportu zbóż, bydła, drewna, soli, skór, płótna oraz rozwój handlu tranzytowego na szlakach z Zachodu Europy przez imperium mongolskie do Chin i z Południa Wisłą i Bałtykiem do Skandynawii;
- zakładanie nowych miast na prawie magdeburskim przez kolonistów niemieckich, z czym wiąże się powstanie stanu mieszczańskiego; założenie Torunia w 1231 r., Płocka w 1237 r., Warszawy ok. 1300 r.;
- ukształtowanie się stanu rycerskiego, jako szlachty oraz jednolitego stanu chłopskiego;
- rozbudowa kościelnej administracji (parafie, dekanaty) i oświaty (szkoły parafialne), powstanie nowych zakonów: cystersów, franciszkanów i dominikanów;
- budowa licznych kościołów, katedr, opactw, parafii, a również świeckich ratuszy, sukiennic w stylu romańskim, a od połowy XIII w. w stylu gotyckim;

Scalenie dzielnic. Po śmierci księcia Siemowita I pewne próby zjednoczenia rozproszonych dzielnic w jedno Królestwo Polskie podejmowali niektórzy książęta piastowscy. Należeli do nich: Bolesław V Wstydliwy (1243-79), Leszek Czarny (1279-88), Henryk IV Probus (1288-90), Przemysł II (1290-96). Gdy książę krakowski Leszek Biały zmarł, jego jedyny syn Bolesław miał 2 lata. Władzę regencyjną w Małopolsce przejął wówczas książę Henryk Brodaty, a po jego śmierci jego syn, Henryk Pobożny. Musieli oni wielokrotnie odpierać ataki, głównie Konrada Mazowieckiego, usiłującego zawładnąć Krakowem. Starsza siostra Bolesława, zamężna z następcą króla węgierskiego Kolomana, skojarzyła narzeczeństwo Bolesława z Kunegundą, córką króla węgierskiego Beli IV Arpada, gdy miała ona 5 lat. W Polsce uzyskała imię Kingi. Jako późniejsza żona Bolesława Wstydliwego Kinga zasłynęła jako fundatorka obiektów sakralnych, legenda przypisuje jej odkrycie złóż soli we Wieliczce, była patronka górników solnych, została beatyfikowana w 1690 r. Tron krakowski objął Bolesław Wstydliwy, gdy miał 17 lat, musiał w tym celu walczyć z Konradem Mazowieckim i jego sojusznikami ze Śląska i Rusi Halickiej. Wdał się też w konflikt o tron austriacki w koalicji z Węgrami i Rusinami przeciwko królowi Czech. Koalicja tę wojnę przegrała, a w 1259 r. miał miejsce drugi najazd Tatarów, którzy spustoszyli południowe dzielnice Polski, spalili tez Kraków (bez Wawelu). W kraju Wstydliwy cieszył się opinią władcy sprawiedliwego oraz pobożnego, zmarł bezpotomnie w 1279 r.
Po zmarłym Bolesławie Wstydliwym tron krakowski objął w 1279 r. książę sieradzki, wnuk Konrada Mazowieckiego, Leszek Czarny. Był on od młodych lat skonfliktowany ze swym ojcem, Kazimierzem Kujawskim i przebywał na dworze Bolesława Wstydliwego, m.in. brał udział w wojnie koalicji węgierskiej z królem Czech. Dbał o rozwój gospodarczy i sprawiedliwie rządził swą niewielką dzielnicą sieradzką. Jako książę Małopolski rozprawił się z najazdem Jaćwingów na Lubelszczyznę w 1282 r., pokonał też Lirwinów w 1283 r. pod Równem. Musiał jednakże uciekać na Węgry przed kolejnym najazdem Tatarów w 1287 r., którzy spustoszyli polskie dzielnice. Zmarł w następnym roku wskutek szerzącej się zarazy w Małopolsce.
Po śmierci Leszka Czarnego , krakowską dzielnicę senioralną przejął książę śląski, Henryk IV Probus, pozostający pod wpływami zgermanizowanego dworu czeskiego. Zmarł w trakcie starań o uzyskanie zgody papieża na koronację, prawdopodobnie otruty.
Jego następcą został Przemysł II, książę wielkopolski i pomorski, który za zezwoleniem papieża koronowany został w czerwcu 1295 r. w Katedrze Gnieźnieńskiej przez arcybiskupa Jakuba Świnkę, wielkiego orędownika scalenia Polski. Koronę otrzymała również jego (trzecia) żona Małgorzata, córka margrabiego brandenburskiego). Wcześniej Przemysł II utracił Kraków na rzecz króla Wacława II Czeskiego, a po siedmiu miesiącach panowania został porwany i zabity w Rogoźnie przez zbirów, nasłanych przez możnowładców brandenburskich, liczących na anarchię w Polsce. Po nim władzę we Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim przejął Władysław Łokietek.
Faktyczne scalenie dzielnic polskich nastąpiło jednak dopiero w 1300 r. przez króla czeskiego Wacława II (1300-05), z dynastii Przemyślidów, kiedy zajął Wielkopolskę i koronował się w Gnieźnie na króla polskiego (bez zgody papieża), poślubił potem Ryksę Elżbietę, córkę Przemysła II. Zaprowadził w kraju urzędy starostów, jako istotny element administracji państwa. Następca tronu, jego syn król Czech Wacław III (1305-06), długo przygotowywał swą zbrojną wyprawę do Polski, w czasie której, jeszcze na terenie Moraw, został w sierpniu 1306 r. skrytobójczo zamordowany, najprawdopodobniej na zlecenie czeskiej opozycji wielmożów. Na nim wygasła dynastia Przemyślidów, zastąpiła ją dynastia Luksemburgów.
Niektórzy historycy uważają, że ostateczne scalenie dzielnic polskich nastąpiło w 1320 r., gdy Władysław I Łokietek (1306-33), wnuk księcia Konrada Mazowieckiego, po opanowaniu większości dzielnic polskich, koronowany został, wraz ze swą żoną Jadwigą, na Wawelu w Krakowie (za zgodą papieża Jana XXII).
Łokietek od 1275 r. sprawował samodzielna władzę na, odziedziczonych po ojcu, Kujawach. Po śmierci krewnych książąt senioralnych Leszka Czarnego i Przemysła II, uzyskał też w spadku ziemię sandomierską, Pomorze i Wielkopolskę. Z tych wszystkich dzielnic usunął go król Wacław II czeski i wygnał z kraju. Łokietek wyjechał w 1300 r. na Ruś Halicką, potem do Rzymu, gdzie zabiegał skutecznie o poparcie papieża Bonifacego VIII. Powrócił następnie na czele oddziału zbrojnego, zajmując z powrotem ziemię sandomierską i część krakowskiej. Wg legendy przez pewien czas, przed zajęciem Krakowa, ukrywał się w jaskiniach Ojcowa. Pełne zwycięstwo uzyskał w walce o władzę z Wacławem II, gdy tenże zmarł w 1305 r., a w rok później zamordowany został jego syn Wacław III, przez co wygasła dynastia czeskich Przemyślidów. Łokietek (Niezłomny) zajął wtedy Małopolskę i Pomorze.
W 1309 r., w początkowym okresie panowania Łokietka, Zakon Krzyżacki podstępnie zajął Pomorze Gdańskie, o którego odzyskanie toczył się później wieloletni proces przed sędziami papieskimi w Inowrocławiu. W 1314 r. Łokietek włączył do swego państwa Wielkopolskę, odpierając w następnych latach wyprawy margrabiów brandenburskich, chcących ją zagarnąć. Uwieńczeniem scalenia ziem polskich była koronacja Łokietka w 1320 r. przez papieża Jana XXII. Do korony polskiej rościł też pretensję król czeski (zarazem cesarz niemiecki) Jan Luksemburski, lecz skłócił się on z Watykanem.
Wyrok sądu papieskiego w Inowrocławiu, zapadły w 1321 r., nakazał Krzyżakom zwrot Pomorza Gdańskiego. Nie uznali oni jednak tego nakazu i Łokietek rozpoczął przygotowania do zbrojnego przejęcia Pomorza. W tym celu zawarł unie personalne z Węgrami i Litwą. Jego córka Elżbieta w 1320 r. poślubiła króla Węgier, Karola Roberta Andegaweńskiego, a syn Kazimierz przymuszony został, w wieku 15 lat, do ślubu z Aldoną, córką Giedymina, władcy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jej wianem było uwolnienie 24 tys. jeńców polskich z niewoli litewskiej, na chrzcie przyjęła ona imię Anny. Równocześnie Łokietek przejął, w drodze wymiany, ziemie dobrzyńską i inowrocławską na Mazowszu.
Poza granicami Królestwa pozostawał jeszcze Śląsk. W 1327 r. czterech książąt górnośląskich złożyło hołd królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu, uznając się jego lennikami. Po dwóch latach podobnie postąpili pozostali książęta śląscy, a książę wrocławski Henryk IV zapisał swe księstwo królowi Czech pośmiertnie.
W 1329 r. doszło do wojny Polski z Zakonem, gdy wojska komtura krzyżackiego i czeskiego króla Jana Luksemburskiego zajęły ziemie dobrzyńską i płocką. Wojska czeskie wprawdzie wkrótce powróciły na Śląsk, lecz wojenne wypady Krzyżaków w głąb Wielkopolski i Kujaw trwały, z przerwami rozejmowymi, jeszcze trzy lata. Słabsze wojska Łokietka stawiły jednakże niezwyciężonym dotąd Krzyżakom skuteczny opór. M.in. 27 września 1331 r. w bitwie pod wsią Płowce, niedaleko Włocławka, rozgromiły kolumnę krzyżacką z łupami i jeńcami. Krzyżacy wycofali się wtedy do Torunia, a przybyłe im znów na pomoc wojska czeskie powróciły na Śląsk. W zawartym w 1332 r. rozejmie, Zakon Krzyżacki utrzymał wszak Pomorze i Kujawy w swych rękach.
Łokietek zmarł w 1333 r. na Wawelu w wieku 72 lat, z których 45 strawił na wojnach o zjednoczenie państwa polskiego. Jego żona, królowa Jadwiga zmarła w 1340 r. Tron po Łokietku przejął jego syn Kazimierz.
Kazimierz III Wielki (1333-70), syn Łokietka, koronowany został, wraz z żoną Aldoną, w dniu 25 kwietnia 1333 r. w katedrze na Wawelu. W pierwszych latach jego panowania polityka Królestwa dotyczyła głównie stosunków z sąsiednimi państwami środkowoeuropejskimi: Czechami, Węgrami, Marchią Brandenburską i Prusami Zakonnymi. Tylko Węgry były sojusznikami, natomiast Czechy Jana Luksemburskiego i Prusy Zakonu Krzyżackiego były skonfliktowane z Królestwem Polskim na tle sporów granicznych. Lecz Kazimierz III już w 1333 r. zawarł rozejm z Krzyżakami, a dwa lata później układ z Czechami, w którym zrzekł się praw do Śląska, a Jan Luksemburski roszczeń do korony polskiej.
Po rozjemczym zjeździe w Wyszegradzie trzech monarchów: Wegier, Czech i Polski, rozprawie papieskiej w Warszawie i bezpośrednich rokowaniach z Zakonem Krzyżackim w Kaliszu, Kazimierz III odzyskał w 1343 r. Kujawy i Ziemię Dobrzyńską. Natomiast utracił na rzecz Krzyżaków Pomorze Gdańskie i Ziemię Chełmińską. Za to, wspomagany przez wojska węgierskie, powiększył Królestwo w kierunku wschodnim, przyłączając w 1349 r., Ruś Czerwoną z Haliczem i Lwowem. Następnie po wieloletnich walkach z Litwinami, również Podole z Kamieńcem Podolskim oraz Ziemię Chełmsko-Bełzką i Włodzimierską do 1377r. Nowo nabyte terytoria stanowiły 1/3 powierzchni Królestwa i ponad 30 procent jego zaludnienia. Planował też chrystianizację Litwy, o co zwłaszcza zabiegali kolejni papieże. W 1351 r. Polska powiększyła się także o Mazowsze, będące dotąd lennem Korony czeskiej.
Kazimierz III Wielki umocnił centralną władzę, powiększył wpływy do skarbu państwa przez reformy: monetarną (srebrny grosz), ceł, podatków gruntowych i wprowadzenie monopolu solnego. Zbudował około 50 zamków obronnych i warowni, otoczył murami obronnymi 23 miasta, wprowadził wojska zaciężne i artylerię, skodyfikował prawodawstwo (Statuty Wiślicki i Piotrkowski), założył w 1364 r. uniwersytet w Kazimierzu-Krakowie, jako drugi, po praskim, w Europie Środkowej. Za jego panowania rozbudowały się miasta, rozwinęło rolnictwo, górnictwo (sól, ołów, srebro), handel i rzemiosło, rozpowszechniło murowane budownictwo ceglane. Stąd powiedzenie „Kazimierz Wielki zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Zakładane na prawie niemieckim miasta posiadały prostokątny układ ulic z centralnym rynkiem, przy którym lokalizowano ratusz, kościół, często sukiennice. Celem zasiedlenia nowych miast król sprowadzał z Zachodu mieszczan Niemców i Żydów, głównie rzemieślników i kupców, którym nadał specjalne przywileje mieszczańskie. Rozszerzył też na cały kraj Statut Kaliski, regulujący prawa ludności żydowskiej.
W XIV w. w Europie miały miejsce liczne wojny, bunty ludowe i straszliwa epidemia dżumy. To też Polska, oszczędzona przez „czarną śmierć” i szybko się rozwijająca, znaczyła na arenie międzynarodowej coraz więcej. Przykładem może być Kongres Krakowski w 1364 r. z udziałem cesarza niemieckiego Karola IV Luksemburga i królów Węgier, Czech, Danii, Cypru, książąt Austrii, Moraw, Brandenburgii oraz wielu piastowskich książąt dzielnicowych. Celem Kongresu było utrzymanie pokoju w Europie i przygotowanie wyprawy krzyżowej przeciw Turcji, a zakończył się on wystawną ucztą „u Wierzynka”. Pod koniec panowania Kazimierza Wielkiego Polska jawiła się jako silne, zasobne państwo w Europie. Zagrażały jej jednakże dwaj poważni wrogowie: nawisające od północy Państwo Krzyżackie i islamska potęga Turcji osmańskiej, przybliżająca się do południowych granic Polski.
W zarządzaniu państwem Kazimierz III opierał się na Radzie królewskiej, złożonej z czołowych osobistości kościelnych i świeckich, krajowych, ale głównie krakowskich. Powstały tez i miały wielkie znaczenie dla scalonego państwa: urząd skarbu królewskiego, kierowanego przez podskarbiego oraz urzędy kanclerskie, działające we wszystkich dzielnicach obok urzędów ziemskich, skupiających miejscową elitę władzy. Król osobiście zwalczany był i wyklęty przez biskupa krakowskiego za opodatkowanie jego dóbr kościelnych, co skończyło się dla opornych księży karami śmierci przez utopienie w Wiśle.
Kazimierz III Wielki był ostatnim królem dynastii piastowskiej. Był czterokrotnie żonaty (Aldona Giedyminówna, Adelajda Heska, Czeszka Krystyna Rokiczańska, Jadwiga Żagańska), miał co najmniej dwie stałe kochanki (Żydówka Esterka, druga o imieniu Cudna), posiadał 5 córek, także 3 synów, ale z kobietami zamężnymi, więc żaden z nich nie mógł przejąć po nim koronę.

Andegawenowie (1370-1386). Następcą po Kazimierzu III Wielkim został Ludwik Węgierski (1370-82), syn siostry Kazimierza, Elżbiety Łokietkówny i Karola I, założyciela węgierskiej dynastii andegaweńskiej. Była to transakcja uwarunkowana wcześniejszą pomocą Karola I węgierskiego w podboju Rusi Czerwonej (Halickiej) i brakiem męskich potomków Kazimierza III. W ten sposób doszło do unii personalnej obu państw, to jest Polski i Węgier, połączonych osobą wspólnego monarchy. Na Węgrzech Ludwik panował 40 lat i w tym czasie to państwo szybko się rozwijało, zdobywając dominującą pozycję w regionie, natomiast w Polsce tylko 12 lat. Ponieważ na stałe przebywał na Węgrzech i nie znał języka polskiego, więc w Krakowie rządy regencyjne sprawowała jego matka Elżbieta.
Królowa Elżbieta była bardzo pobożna, była fundatorką wielu klasztorów na Węgrzech, w Polsce m.in. dotowała klasztor i kościół na Skałce w Krakowie, a w nim srebrną pozłacaną trumnę św. Stanisława. By zdobyć poparcie w kraju prowadziła przychylną dla miast i stanu rycerskiego-szlachty politykę. Na zjeździe w Koszycach w 1374 r., szlachta została zwolniona od podatku poradlnego od ziemi uprawianej na swe potrzeby, bez jej zgody król nie mógł podnosić ani wprowadzać nowych podatków, urzędy ziemskie zastrzeżone zostały dla „miejscowych” i in. Przywileje koszyckie de facto stały się zaczynem nowego ustroju demokracji szlacheckiej.
W okresie panowania Ludwika Węgierskiego dużą rolę w Królestwie odgrywał książę opolski, Władysław zwany Opolczykiem, z rodu śląskich Piastów Opolskich. Przebywał często na dworze królewskim na Węgrzech w Budzie, był doradcą regentki Elżbiety, matki króla, otrzymał od niego liczne nadania na północnych terenach Polski. Od 1372 r. był namiestnikiem Rusi Czerwonej, sprawnie zarządzając wielką prowincją. W 1376 r. wschodnie tereny królestwa, aż po Sandomierz, najechane zostały przez wojska litewskie, które spustoszyły zwłaszcza Ruś Czerwoną, biorąc tysiące jeńców. W odwecie armia polska przekroczyła granicę Litwy, zajmując Ziemię Chełmską i, przy pomocy Węgrów, księstwo Bełskie, przyłączając je do Rusi Czerwonej, którą z kolei Ludwik przekazał w ręce możnowładców węgierskich.
W 1378 r. w Krakowie miały miejsce krwawe zatargi między Polakami i Węgrami, wówczas matka króla Elżbieta wróciła na Węgry, władzę regencyjna przejął Władysław Opolczyk. Lecz przeciw Opolczykowi występowało rycerstwo polskie za jego współpracę z Zakonem Krzyżackim, mieszczaństwo za sprowadzanie kolonistów niemieckich, także duchowieństwo za duże podatki nakładane na dobra kościelne. Przez kilka lat ciążyła na nim nawet klątwa biskupa płockiego. Z drugiej strony Opolczyk m.in. rzekomo ufundował klasztor w Częstochowie dla Zakonu Paulinów, a w nim obraz-ikonę Matki Boskiej (Czarna Madonna), zakupiony na Rusi, a pochodzący prawdopodobnie z Bizancjum. Obraz ten stał się potem celem pielgrzymek wiernych z całej Polski.
Ludwik Węgierski był dwukrotnie żonaty, druga żona Elżbieta Bośniaczka, zwana też była „królową matką”, w odróżnieniu od jego matki Elżbiety Bośniaczki, zwanej „królową babką”. Nie miał syna, który mógłby przejąć koronę, lecz dzięki nadanym w Koszycach przywilejom szlachcie, uzyskał jej zgodę na uznanie praw dynastycznych dla trzech córek. Gdy Ludwik zmarł w 1382 r., najstarsza córka Katarzyna już nie żyła, młodsza Maria, zamężna za niemieckiego księcia Zygmunta Luksemburskiego, odziedziczyła tron węgierski, a królową Polski ustanowiona została, na zjeździe rycerstwa w Sieradzu, najmłodsza Jadwiga, koronowana następnie w październiku 1386 r. na Wawelu przez metropolitę gnieźnieńskiego. Wybór kandydata na męża odłożono na później, wobec braku zgody na zgłoszone na zjeździe kandydatury. W ten sposób zakończyła się unia personalna polsko-węgierska. Po niej nastała w Polsce dynastia Jagiellonów.