Zestawienie obejmuje wojny domowe, prowadzone w Polsce przez szlachtę, naród przeciwko aktualnym rządom oraz państwu niepodległemu, lub znajdującemu się pod zaborem. Z reguły motywem tych rokoszy, konfederacji, wojen były władza i przywileje stanowe, zaś hasłami wolność (dla szlachty, narodu) i niezależność (niepodległość) państwa od absolutystycznych rządów królów, natomiast od XIX w. od Caratu, Rosji, ZSRR. Często te wojny domowe splecione były z konfliktami zewnętrznymi, inspirowane i wspierane lub zwalczane przez inne kraje itp.
1. Bona, żona Zygmunta I Starego (1506-48), starała się działać samodzielnie, tworząc stronnictwo dworskie, po przez które podporządkowała sobie część magnatów, głównie przez nadania ziem. Sprzeciwiła się temu wroga jej opozycja szlachecka, domagając się tzw. egzekucji praw, czyli zwrotu dóbr królewskich, rozdanych magnatom. Na tym tle w 1537 r. pod Lwowem miał miejsce pierwszy rokosz, to jest bunt pospolitego ruszenia, zwołanego na wyprawę mołdawską, tak zwana „wojna kokosza”. Polegała ona na wybiciu wszystkich kur w okolicy, skargach na działalność Bony i kłótniach o dalsze przywileje dla szlachty.
2. W 1576 r. królem polskim został książę siedmiogrodzki Stefan Batory (1576-86). Jego wyboru nie uznały niektóre miasta Pomorza, zwłaszcza Gdańsk, który chciał uwolnić się od królewskiej władzy w sądownictwie, żegludze i wojskowości. Batory zdecydował się wówczas na wojnę z Gdańskiem. Dopiero po kilku latach oblężenia i nieudanych prób zdobycia miasta przez wojska królewskie, doszło do kompromisowej ugody.
3. Sejm elekcyjny, zwołany w czerwcu 1587 r., po śmierci króla Stefana Batorego, podzielił się na dwa obozy. Na jednym królem polskim wybrany został Zygmunt Waza, następca tronu w Szwecji i siostrzeniec królowej wdowy Anny Jagiellonki. Zaś na drugim arcyksiążę Maksymilian z austriackiej dynastii Habsburgów. Ta podwójna elekcja stała się przyczyną wojny domowej. Elekt Maksymilian Habsburg z wojskiem przekroczył polską granicę 29 września, zamierzając zająć stolicę koronacyjną Kraków, który oblegał potem bezskutecznie dwa miesiące. Natomiast kontrelekt Zygmunt Waza złożył przysięgę królewską w katedrze oliwskiej, po czym 27 grudnia został koronowany w katedrze wawelskiej w Krakowie. Kanclerz Jan Zamoyski stanął po stronie króla Zygmunta, wpierw obronił Kraków, a po koronacji Wazy ruszył za wojskami Habsburga, gromiąc je ostatecznie w styczniu 1588 r. pod Byczyną na Śląsku cesarskim, samego arcyksięcia biorąc do niewoli.
4. Zygmunt III Waza (1589-1632) zwołał w 1606 r. sejm szlachecki, na którym chciał uzyskać większe prerogatywy władzy królewskiej, ograniczyć liberum veto, zwiększyć podatki i liczebność wojska. Stronnictwo popularystów, przeciwne królowi, odpowiedziało konfederacją, zawiązaną w Sandomierzu, i zbrojnym rokoszem Mikołaja Zebrzydowskiego. Dwa lata trwający rokosz zakończył się klęską pod Guzowem, lecz mimo to król musiał zrezygnować z reform, jakie miały wzmocnić jego rządy. Zwycięskim okazał się obóz magnacko-kontrreformacyjny, którego dominacja trwała później przez cały wiek XVII.
5. Podczas, prowadzonych przez Władysława IV Wazę, przygotowań do podboju Krymu, doszło w 1647 r. do buntu Kozaków Zaporoskich, dowodzonych przez czetnika Bohdana Chmielnickiego, który wszedł w układ z Tatarami i przy ich pomocy odniósł dwa wielkie zwycięstwa nad Polakami, nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem. Na opanowanych terenach chłopstwo ukraińskie, mszcząc się na polskich panach, dopuściło się rabunków i palenia dworów szlacheckich oraz eksterminacji ok. 100 tys. ludności polskiej i żydowskiej.
Po śmierci króla Władysława IV i wyborze Jana II Kazimierza Wazy (1648-1668), został zawarty rozejm w wojnie kozacko-polskiej, ale w 1651 r. walki zostały wznowione i Polacy odnieśli wielkie zwycięstwo pod Beresteczkiem. Zaś Chmielnicki w 1654 r. zawarł w Perejesławiu unię o połączeniu Ukrainy Zadnieprzańskiej z Rosją, co stało się przyczyną jej nowej wojnę z Litwą i Polską. Wojna ta przerwana została na skutek najazdu Szwedów (I potop szwedzki) w 1655 r. na północne ziemie polskie i litewskie.
6. Wojna ze Szwecją trwała 5 lat i miała w dużym stopniu charakter wojny domowej, gdy pospolite ruszenie 15 tys. szlachty poznańskiej i sieradzkiej skapitulowało przed Szwedami bez walki w Świeciu nad Notecią, a książęta litewscy Janusz i Bogumił Radziwiłłowie poddali Litwę, zdradzając własnego króla na rzecz obcego. Po zajęciu Poznania i Wilna przez wojska szwedzkie, poszczególne województwa, miasta, dowódcy i oddziały wojska, niechętne własnemu królowi, poddawały się Szwedom. Wojna zakończyła się ostatecznie w 1660 r. pokojem w Oliwie, na mocy którego Szwedzi wycofali się całkowicie z terytoriów Rzeczypospolitej.
7. Przeciwko królowi Kazimierzowi II Wazie, i przeciwko planowanej zasadzie wyboru króla za życia panującego (elekcja vivente rege), zawiązał się w 1665 r. rokosz hetmana Jerzego Lubomirskiego. Rozwinęła się wojna domowa, markowana przez dwa lata przemarszami, pościgami i podjazdami wojsk królewskich i rokoszan. Zakończyła się ugodą po krwawej bitwie w lipcu 1666 r. pod wsią Mątwy koło Inowrocławia, przegranej przez wojska królewskie. Zgodnie z tą ugodą Lubomirski przeprosił króla, a król przebaczył Lubomirskiemu. Faktycznie rokosz utrzymał w Rzeczypospolitej anarchię oraz oligarchię magnacką i wstrzymał reformy w państwie na sto lat.
8. Po najeździe tureckim i utracie Podola w 1672 r., doszło w Koronie do sporów na tle polityki i sojuszy międzynarodowych. Zawiązane zostały dwie konfederacje, prohabsburska obozu królewskiego, zwołanego pod Gołębiem, i obozu, powstałego w Szczebrzeszynie, pod wodzą Jana Sobieskiego, a popieranego przez Francję. Do walk między nimi jednakże nie doszło wobec pojednania zwaśnionych stron na Sejmie w 1673 r., w sytuacji zagrożenia tureckiego.
9. Po nagłej śmierci króla Jana III Sobieskiego w 1696 r., na sejmie elekcyjnym w czerwcu następnego roku wybranych zostało, w odstępie kilku godzin, dwóch jego następców: elektor saski August II Mocny, z niemieckiej dynastii Wettinów i książę Franciszek, Ludwik Conti, z francuskiej dynastii Burbonów. August przybył szybciej, wraz z 8 tys. żołnierzy saskich, i koronował się 15 września w Krakowie. Latem przeciwko niemu zawiązała się zbrojna konfederacja części szlachty, która zajęła Warszawę i północną Polskę. Gdy po kilku tygodniach do Gdańska przypłynęły statki z ks. Conti i nielicznym wojskiem francuskim, dotarła tam też konnica saska. Po niewielkich potyczkach konfederaci skapitulowali, a Francuzi na 5 statkach opuścili Gdańsk. Po czym wojska saskie pozostały w Rzeczypospolitej już na stałe, pod pretekstem obrony kraju przed Turkami.
10. W październiku 1696 na Litwie zawiązała się zbrojna konfederacja szlacht i drobnej magnaterii przeciwko wielkiemu rodowi magnackiemu Sapiehów. Jesienią 1698 r. silny korpus saski, wysłany przez Augusta II, doprowadził do przejściowej ugody zwaśnione strony. Ta wojna domowa odżyła jednak w drugim półroczu 1700 r., w trakcie wojny w Inflantach, wszczętej przeciwko Szwecji przez koalicję Augusta III Wettina, jako lektora saskiego i Piotra I, cara Rosji. W listopadzie wojska Sapiehów i ich zwolenników zostały rozgromione pod Olkienikami, a następnie ich majątki rozgrabione. Ten chaos na Litwie ułatwił Szwedom pobicie wojsk saskich nad Dźwiną. Hetman Sapieha i jego stronnicy oddali się wtedy pod opiekę króla szwedzkiego Karola XII, a konfederaci związali z carem rosyjskim Piotrem I.
11. W trakcie drugiej „wojny północnej” wojska szwedzkie Karola XII zajęły w latach 1701-02 prawie całą Rzeczypospolitą, nie napotykając na większy opór, podobnie jak 50 lat wcześniej podczas pierwszego „potopu szwedzkiego", Poszczególne oddziały wojskowe, miasta i powiaty poddawały się przeważnie bez walki. Opozycyjne, w stosunku do króla Augusta II Sasa, kręgi szlachty zawiązały wówczas zbrojną konfederację w Warszawie, zaś na zjeździe w styczniu 1704 r. ogłoszono detronizację Augusta II. Wykorzystał to niezwłocznie Karol XII i ustalił nowego króla Polski w osobie młodego wojewody poznańskiego, Stanisława Leszczyńskiego (1704-10). Równocześnie w kraju rozwinęła się wojna domowa pomiędzy szlachtą wierną Augustowi II a zwolennikami St. Leszczyńskiego, zgodnie z powiedzeniem: „Jedni do Sasa, drudzy do Lasa”.
12. W 1712 r. w Warszawie zebrał się sejm, który przywrócił Augusta II do tronu, potwierdził konfederację sandomierską i unieważnił traktat altrandsztadzki, domagając się też odejścia z Polski wojsk rosyjskich. Ale na Pomorzu i w Holsztynie nadal Rosjanie wspólnie z Duńczykami bili się ze Szwedami. Zaś w 1715 r. zawarta została w Tarnogrodzie (wieś k. Zamościa) konfederacja przeciwko obecności wojsk saskich, które na swe utrzymanie nakładały uciążliwe kontrybucje na szlachtę i chłopów. Po krótkich działaniach wojennych, prowadzonych początkowo w województwach południowych, potem także we Wielkopolsce i na Litwie, w sprawie tej przez dwa lata toczyły się rokowania konfederatów z Augustem II, przy mediacji rosyjskiej. Zakończyły się traktatem potwierdzonym przez „Sejm Niemy”, jaki odbył się 1 lutego 1717 r. w Warszawie. Przyjęto na nim uchwały o wyjściu wojsk saskich z Polski, ograniczeniu kompetencji hetmanów, ustaleniu liczby wojska na 18 tys. żołnierzy w Koronie i 6 tys. na Litwie, a także zatwierdzono dotychczasowe przywileje szlachty. Nie dokonano żadnych reform ustrojowych, skarbowych, ani podatkowych, w państwie nadal panowała anarchia magnacka.
13. Po śmierci Augusta II Sasa sejm szlachecki we wrześniu 1733 r. obwołał królem ponownie Stanisława Leszczyńskiego (1733-36), który przybył z Francji, jako zięć Ludwika XV. Stało się to znów powodem wojny domowej w Rzeczpospolitej i wojny sukcesyjnej pomiędzy Francją a Austrią, Saksonią i Rosją, gdy dwa miesiące później nowy sejm ustalił drugiego króla Augusta III Wettyna, lektora Saksonii. Leszczyński, słabo wspierany przez wojska francuskie, po walkach w Gdańsku, uciekł do Królewca, skąd przedostał się z powrotem do Francji.
14. w połowie XVIII w. w I RP istniały dwa przeciwstawne sobie obozy magnackie: Czartoryscy i Poniatowscy (tzw. Familia), chcący szerokich reform, w oparciu o Rosję i Prusy, oraz Potoccy, Radziwiłłowie i Braniccy, konserwatywny obóz staroszlachecki, opowiadający się za utrzymaniem istniejącego ustroju, a popierany przez Francję i Austrię. We wrześniu 1763 r. odbyły się zjazdy konfederacyjne obu obozów w Radomiu, ale do zbrojnych wystąpień między zwaśnionymi stronami nie doszło, wobec wiadomości o śmierci króla Augusta III Wettyna.
15. 29 lutego 1768 r. w miasteczku Bar nad granicą z Turcją zawiązała się zbrojna konfederacja szlachty w celu detronizacji St. Poniatowskiego i likwidacji dokonanych reform, zwłaszcza dotyczących równouprawnienia obywatelskiego dla innowierców. Konfederaci wszczęli wojnę domową, atakując też garnizony wojsk rosyjskich i licząc na pomoc Turcji i Francji. Wojna trwała cztery lata. Zakończyła się I rozbiorem Rzeczypospolitej w 1772 r. przez Prusy, Rosje i Austrię.
16. 14 maja 1792 r. powstała Konfederacja Targowicka, z udziałem przedstawicieli tych samych rodów, które tworzyły Konfederację Barską. Głosili oni też te same hasła obalenia króla („Ciołka") i walczyli o wolność szlachecką oraz o niepodległość ojczyzny, a dodatkowo o obalenie „zarazy paryskiej", czyli Konstytucji 3 Maja. Zakończyła się II rozbiorem RP w 1793 r. przez Prusy i Rosję.
17. W marcu 1794 r. wybuchło powstanie narodowe przeciw Rosji, kierowane przez gen. Tadeusza Kościuszkę, a następnie insurekcja w Warszawie, kierowana przez szewca Jana Kilińskiego, a także w Wilnie, pod wodzą pułkownika Jakuba Jasińskiego. Odbyły się wtedy doraźne sądy powstańcze nad znienawidzonymi targowiczanami. Powstanie zakończone zostało pełnym III rozbiorem I Rzeczypospolitej polsko-litewskiej przez 3 ościenne mocarstwa.
18. W 1805 r. z części zaboru pruskiego Napoleon I Bonaparte utworzył Księstwo Warszawskie, powiększone po 4 latach o terytorium zaboru austriackiego. Nowe państwo dało mu prawie 100 tys. armię, jaka wzięła udział w „marszu na Moskwę” w 1812 r., walcząc o narodową niepodległość. Po przegranej przez Francuzów wojnie z Rosją, o granicach europejskich decydowano na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r., gdzie utworzona została Rzeczpospolita Krakowska (miasto Kraków), a także Wielkie Księstwo Poznańskie, jakie przekazano Prusom, zaś Księstwo Warszawskie przekształcone zostało w Królestwo Polskie z królem Aleksandrem I, cesarzem rosyjskim.
19. W nocy z dnia 29/30 listopada 1830 r. spiskowcy Warszawskiej Szkoły Podchorążych opanowali Belweder, siedzibę księcia Konstantego, któremu podlegało Wojsko Polskie. Nie podjął on walki i wraz z wiernymi mu generałami i wojskiem, wycofał się za Warszawę. Natomiast do powstania dołączyła plebejska i drobnomieszczańska ludność, która jeszcze w nocy zdobyła Arsenał, a na drugi dzień opanowała stolicę, przekształcając w ten sposób spisek wojskowy w narodowe Powstanie Listopadowe. Po jego klęsce Królestwo Polskie straciło całkowicie swą suwerenność.
20. W lutym 1846 r. w Rzeczpospolitej Krakowskiej, po rozbrojeniu przez polskich spiskow-ców oddziału austriackiego, powstał Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej, który ogłosił zaciąg do wojska powstańczego i wydał Manifest do Narodu Polskiego o zniesieniu przywilejów stanowych i pańszczyzny. Powstania upadło po śmierci przywódcy powstania E. Dembowskiego.
21. W dniu 22 stycznia 1863 r. wybuchło zbrojne Powstanie Styczniowe, planowane uprzednio na wiosnę przez Komitet Centralny Narodowy "Czerwonych", z którego wyłonił się Tymczasowy Rząd Narodowy, pod kierownictwem Stefana Bobrowskiego. Powstańcom brakowało broni i amunicji. Walki ogarnęły całe b. Królestwo i częściowo Litwę, miały charakter działań partyzanckich, trwały do połowy 1864 r., gdy ujęci zostali i straceni ostatni przywódcy powstania.
22. Wojna Rosji z Japonią, prowadzona w latach 1904-05 na Dalekim Wschodzie wywołała bunty społeczne w Petersburgu i w wielu innych ośrodkach przemysłowych Rosji. Masowe strajki i manifestacje miały wówczas miejsce także w Królestwie Polskim, głównie w Warszawie, Łodzi i Zagłębiu Dąbrowskim. Wystąpienia te zostały krwawo stłumione przez wojsko i policję.
23,. W I wojnie światowej 1914-18 Polacy wzięli liczny udział, walcząc po stronie Rosji i ententy lub Austro-Węgier i Niemiec. Po jej zakończeniu 11 listopada 1918 r. powstała niepodległa II Rzeczypospolita .W dniu 26 grudnia 1918 r. wybuchło Powstanie Wielkopolskie, obejmując do połowy stycznia prawie całą Wielkopolskę. Było bardzo sprawnie przeprowadzone i dowodzone przez W. Korfantego. Do 1922 r, miały też miejsce 3 Powstania Śląskie.
24. 12 maja 1926 r. marszałek J. Piłsudski dokonał wojskowego zamachu stanu. Jego wojska wyruszyły rano z Sulejówka i po przejściu mostu Kierbedzia opanowały północną część lewobrzeżnej Warszawy. Następnego dnia wojska rządowe próbowały kontratakować, lecz w mieście tłumy manifestowały za Piłsudskim. Po jego stronie opowiedziały się wszystkie robotnicze związki zawodowe oraz partie lewicowe. By ochronić kraj przed wojną domową, prezydent i rząd złożyli dymisję na rzecz Piłsudskiego, który przejął jednoosobowo władzę w całym państwie.
25. W czasie II wojny światowej rozwinęła się również wojna domowa w Polsce między prawicowymi a lewicowymi organizacjami partyzanckimi. Trwała ona również po okupacji niemieckiej, głównie na Podlasiu i Podkarpaciu, gdzie działała poakowska organizacja WiN („Wolność i Niepodległość”), w Górach Świętokrzyskich – narodowe NSZ i w Bieszczadach – ukraińska UPA („Ukraińska Powstańcza Armia”). Pochłonęła prawie 40 tys. ofiar, a zakończyła się w zasadzie dopiero w 1949 r., po zaangażowaniu jednostek Wojska Polskiego w walkach.
26.. W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. gen. W. Jaruzelski ogłosił w TVP wprowadzenie stanu wojennego w PRL, by zapobiec wojnie domowej, grożącej krajowi na skutek działalności NSZZ „Solidarność” na rzecz wolności od „komunizmu” i niepodległości Ojczyzny. Poprzedziła go uchwała Rady Państwa i utworzenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, która przejęła władzę w kraju. Ekipy wojska i milicji obsadziły centrale telefoniczne, stacje telewizyjne, redakcje pism, wkroczyły do 500 większych zakładów przemysłowych itd. Stan wojenny odwołany został do połowy 1983 r., a w 1989 r. władzę w III Rzeczpospolitej przejęła opozycyjna „S” w drodze pokojowej.
Kolejny potencjalny czas dla ogłoszenia następnej patriotycznej konieczności podjęcia przez nowe pokolenie Polaków wojny polsko-polskiej, czyli narodu-szlachty z rządem-państwem, o wolność obywatelską (szlachty) i niepodległość Ojczyzny, to 1981+35=2016 rok (?). Czyli już niedługo, a tymczasem trwają różne utarczki podjazdowe, typu „zamach smoleński” i inne.
Kraków, 12.01.2013 r.
Powrót do poprzedniej strony