Ostatni cesarz chiński Pu Yi urodził się w Pekinie 7 lutego 1906 r. Został intronizowany po śmierci cesarzowej-wdowy Cixi, w grudniu 1908 r., w wieku niespełna trzech lat, jako dziesiąty władca dynastii Cing (Qing), założonej przez mandżurski ród Aisin-Gioro w 1644 r. Regentem, sprawującym władzę do czasu pełnoletności Pu Yi, wyznaczony został, przez poprzedniego cesarza Kuang Hsu, jego ojciec, wielki książę Chun.
Cesarstwo chińskie znajdowało się wtedy pod przemożnym wpływem państw europejskich: Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, Włoch oraz Japonii i Stanów Zjednoczonych, których wojska okupowały ważniejsze porty i przybrzeżne terytoria Chin. Okupacja ta nastąpiła po stłumieniu wielkich rozruchów przeciwko cudzoziemcom w Chinach Północnych (powstanie bokserów w 1900 r.). Rząd Cingów podporządkował się wtedy obcym mocarstwom bez reszty i w ostatniej fazie powstania bokserów wojska rządowe walczyły wspólnie z 40-tys. ekspedycyjną armią interwentów przeciwko powstańcom. Tym nie mniej Cesarstwo Chińskie obciążone zostało olbrzymią kontrybucją na rzecz mocarstw zachodnich.
Wcześniej, w 1895 r., miało w Chinach miejsce powstanie przeciwko dynastii Cing, przeprowadzone przez Związek Odrodzenia Chin, kierowany przez Sun Jat-sena. Powstanie to upadło, a Sun Jat-sen działał potem na emigracji w Japonii i utworzył największą antymandżurską organizację, Krajową Partię Ludową, przekształconą następnie w Kuomintang. W proteście przeciwko bezwzględnej eksploatacji gospodarczej i upokorzeniu Chin, partia ta, po starannych przygotowaniach, dokonała w 1911 r. kolejnej próby obalenia znienawidzonej władzy cesarskiej, tym razem zwycięskiej. W miejsce Cesarstwa Chińskiego w Nankinie proklamowana została Republika Chińska. Jej pierwszym prezydentem został (na krótko) Sun Jat-Sen. Zaś 6-letni cesarz Pu Yi zmuszony został do abdykacji, co ogłoszone zostało przez jego rodzinę 12 lutego 1912 r.
Honorowy cesarz po abdykacji
Na podstawie ugody, zwanej ”Umowa zapewniająca Łaskawe Potraktowanie Wielkiego Cesarza Cing po jego abdykacji”, młody cesarz otrzymał znaczne przywileje osobiste. Należały do nich: prawo utrzymania honorowego tytułu cesarza, wysoka renta państwowa (równowartość 4 mln. dolarów rocznie), możliwość czasowego zamieszkiwania w Pałacu Cesarskim w Zakazanym Mieście w Pekinie, zachowanie służby i straży przybocznej itp. Te ulgowe warunki miały obowiązywać do 1924 r. Przez 16 lat Pu Yi prowadził więc życie cesarza, wg etykiety i zasad, obowiązujących na chińskim dworze cesarskim od stuleci.
Młody cesarz miał przydzielone mamki-nianie do opieki, licznych eunuchów do obsługi, wielu nauczycieli do nauki, zespół lekarzy do czuwania nad jego zdrowiem, mrowie kucharzy, przygotowujących posiłki. W najmłodszych latach wychowywała go babka, matkę zobaczył po raz pierwszy, gdy miał 10 lat. Zresztą wkrótce potem popełniła ona samobójstwo, zażywając śmiertelną dawkę opium.
Przywykł też do zwrotów „Wasza Cesarska Wysokość!”, niskich pokłonów przed nim nawet starców, noszenia w lektyce pod złotym baldachimem, do długich orszaków przy każdym spacerze, do ceremonialnych posiłków, złożonych z dziesiątków dań, a także do żółtego koloru, jaki przypisany był cesarzowi i jaki dominował w Pałacu. Wszystko to utwierdzało go w przekonaniu, że jest panem i władcą świata. Przy tym był całkowicie odcięty od świata zewnętrznego i przebywał wyłącznie na terenie cesarskiego Zakazanego Miasta.
Personel dworu cesarskiego liczył za Cesarstwa ponad 1200 osób, za Republiki 600-300. Byli wśród nich członkowie rodziny cesarza: ojciec, matka, która zmarła gdy miał 10 lat, młodszy brat i pięć sióstr, a także bardzo liczni krewni. Dworem zarządzali marszałkowie przy pomocy hierarchicznego systemu administracji, złożonego z 48 wydziałów. Najważniejszy był Wydział do Spraw Dworu, decydujący o finansach, którym kierował ojciec cesarza.
Restauracja tronu na 12 dni
Przez cały czas, po upadku Cesarstwa, wszyscy na dworze cesarskim żyli w przeświadczeniu, że niedługo nastąpi jego restauracja. Bowiem w Chinach trwała nieustanna wojna domowa pomiędzy różnymi prowincjami, klanami militarystycznymi i stronnictwami politycznymi o władzę, podsycana przez obce mocarstwa, usadowione w rejonach koncesyjnych. Niektóre z wojujących stron opowiadały się za przywróceniem Cesarstwa, które mogłoby z powrotem połączyć zwaśnione prowincje. W dniu 1 lipca 1917 r. taka restauracja faktycznie nastąpiła w wyniku zbrojnego zamachu stanu przeprowadzonego przez monarchistę, generała Zhang Xun.
Wówczas 11-letni Pu Yi po raz drugi przywdział koronę cesarską, tym razem na 12 dni. W trakcie walk z zamachowcami, republikański samolot zrzucił trzy bomby na pałac cesarski, co było pierwszym bombardowaniem lotniczym w Azji Wschodniej. Po ucieczce zamachowców, Pu Yi został ponownie zdetronizowany i stał się oficjalnie prywatnym obywatelem. Wszak utrzymał swój wysoki status materialny. Mieszkał wówczas w rezydencji swego ojca, drugiego księcia Chun.
W 1921 r. rozpoczął się nowy rewolucyjny etap wojny domowej w Chinach, gdy Kuomintang (Czang Kai-szek) sprzymierzył się z nowoutworzoną Chińską Partią Komunistyczną (Mao Tse-tung) i wspólnie rozpoczęli wojnę przeciwko militarystom i feudałom chińskim oraz obcej okupacji w Chinach.
Zaś Pu Yi, po osiągnięciu 15 lat życia, otrzymał dwie żony: cesarzową Wan Jung i pierwszą małżonkę Wen Hsiu. Były to 14-letnie dziewczyny z książęcych rodów, które sam wybrał na podstawie kilku fotografii. Ceremonie ślubne odbyły się z wielkim przepychem i trwały trzy dni.
Cesarz na wygnaniu
W 1924 r. rząd republikański wypowiedział „Umowę zapewniającą Łaskawe Potraktowanie Wielkiego Cesarza”, zniesiony został tytuł cesarski na zawsze, były cesarz i jego dwór musieli opuścić Pałac Cesarski, a subsydium roczne dla niego zmniejszone zostało do 500 tys. dolarów. Pierwsze trzy miesiące swego wygnania, Pu Yi spędził na terenie konsulatu japońskiego w Pekinie. Następnie, z prawie całym swym dworem, wyjechał do Tiensinu, na terytorium koncesji japońskiej. Wprawdzie początkowo zamierzał wyjechać na studia do Europy, ale ostatecznie przebywał w Tiensinie, pod opieką policji japońskiej, przez siedem lat.Były cesarz dysponował ciągle wielkim majątkiem. Miał rozległe posiadłości ziemskie w Północnych i Północno-Wschodnich Chinach, zakupił pałac dla siebie w Tiensinie, miał bankowe konta walutowe, zaś przy sobie dolary, brylanty i liczne dzieła sztuki. Przez cały czas swego pobytu na terenie koncesji japońskiej, wciąż liczył na restaurację monarchii w Chinach. Swe nadzieje wiązał z działalnością różnych klanów, deklarujących wierność cesarstwu, a rywalizujących o władzę w państwie; z Czang Kaj-szekiem, wreszcie z Japonią i zachodnimi mocarstwami. Finansował też wielu różnych emisariuszy i generałów, którzy go odwiedzali i wyłudzali od niego pieniądze na walkę o restaurację Cesarstwa Chińskiego. Ale najwięcej pieniędzy, pereł i klejnotów wyłudził od niego rosyjski białogwardzista gen. Siemionow, którego zbrojna banda plądrowała przygraniczne rejony chińskie Północnego Wschodu i Mongolii Wewnętrznej, gdzie planował utworzyć antykomunistyczną bazę, której władcą miał być Pu Yi.
Lokalne władze japońskie, jak i konsulowie oraz generalicja Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch, okazywali byłemu cesarzowi Pu wielki szacunek i przyjaźń. Był zapraszany na różne uroczystości, bankiety, defilady, do koszar, na zwiedzanie okrętów wojennych, pokazy lotnicze. Szczególnym zainteresowaniem obdarzały go władze japońskie, nie pozwalając jednakże na wyjazdy poza ich terytorium koncesyjne. Został nawet zaproszony do Tokio, ale ze względu na międzynarodowe gry dyplomatyczne planowana wizyta u cesarza Hirohito nie doszła do skutku.
Równocześnie Japonia w coraz większym stopniu angażowała się w wewnętrzne konflikty Chin. W 1931 r. rozpoczęła zbrojną agresję na Republikę Chińską i w krótkim czasie wojska japońskiej Armii Kwantuńskiej opanowały północno-wschodnie chińskie prowincje Mandżurię i Mongolię Wewnętrzną.
Prezydent i cesarz Mandżukuo
Po całkowitym podboju Mandzurii Japończycy zwołali w Mukdenie (Szenjang), stolicy prowincji, „Wszechmandżurskie Zgromadzenie”, które z ich inspiracji proklamowało 28 lutego 1932 r. powstanie marionetkowego państwa Mandżukuo. Było ono potem przez kilkanaście lat główną wojskowo-gospodarczą japońską bazą wypadową w wojnie z Chinami. Dowódca Armii Kwantuńskiej zaproponował wtedy (w imieniu Zgromadzenia) 28-letniemu Pu Yi, by został prezydentem nowego państwa. Pu ochoczo się zgodził i podporządkował się odtąd całkowicie japońskim okupantom. Pierwszym dokumentem, jaki podpisał, była gotowa lista członków rządu i ważniejszych urzędów w Mandżukuo, przygotowana przez dowódcę japońskiej Armii Kwantuńskiej. Gabinet rządowy złożony był z ministrów Chińczyków, natomiast wszyscy wiceministrowie byli Japończykami i oni stanowili rzeczywisty rząd Mandżukuo, podporządkowany wprost dowódcy Armii Kwantuńskiej. Prezydent nie miał żadnego wpływu na uchwały, dekrety i ustawy podejmowane przez rząd, jego rola ograniczała się do udziału w uroczystościach państwowych, podejmowania gości zagranicznych, przyjmowanie wizyt i podarków od notabli krajowych itp.
Marzeniem Pu Yi było jednakże zostać z powrotem cesarzem Chin. Faktycznie rząd japoński postanowił utworzyć w Mandżukuo monarchię i w marcu 1934 r. Pu Yi Gioro został intronizowany (po raz trzeci) na cesarza, ale nie całych Chin, a tylko Mandżukuo. Przygotował on na tę uroczystość autentyczne szaty cesarskie z wizerunkiem złotego smoka, przywiezione z Pekinu. Lecz nie pozwolono mu ich włożyć na uroczystości koronacyjne, gdyż Japończycy nie planowali bynajmniej wznowienia dynastii chińskiej Cing. Miesiąc później Pu Yi ściągnął z Pekinu do stolicy Mandżukuo także swego ojca i rodzeństwo.
Wcześniej, w marcu 1933 r., Japonia wystąpiła z Ligi Narodów i nasiliła swą agresję w Chinach Północnych i Północno-Wschodnich. Rząd Kuomintangu w Nankinie, poróżniony od 1927 r. z KPCh, czynił ustępstwo za ustępstwem, oddając kolejne prowincje bez walki Japończykom. Jego zainteresowania skupione bowiem były przede wszystkim na wojnie domowej, to jest na walkach z komunistyczną armią rewolucyjną Mao Tse-tunga.
Natomiast w Mandżukuo wobec osoby cesarza Pu Yi tworzono kult jednostki, jego portrety zdobiły wszystkie urzędy, szkoły, jednostki wojskowe. Utworzenie Cesarstwa Mandżukuo wiązano też z zacieśnieniem wielkiej przyjaźni mandżursko-japońskiej. Jej najlepszym wyrazem była wizyta cesarza Pu Yi, złożona w 1935 r. cesarzowi japońskiemu, Hirohito, której nadano bardzo uroczysty charakter (przejazd pancernikiem, bankiety, parady, manewry).
Ale rychło zorientował się, że nie ma nic do gadania w swym cesarstwie. To dowódca Armii Kwantuńskiej, będący równocześnie ambasadorem japońskim, decydował o nominacjach rządowych, kształcie dekretów i ustaw, podatkach, aresztowaniach, tworzeniu armii mandżurskiej, a nawet treści mów cesarza, u którego audiencje osób obcych mogły odbywać się tylko przy obecności attache japońskiego. W rezultacie Pu Yi nie miał nic do roboty. Miał ogółem cztery żony: cesarzową, pierwszą małżonkę, z którą rozwiódł się w 1931 r. na jej prośbę, i dwie młodsze małżonki drugiej kategorii (od 1937 i 1943). Oddawał się lekturze ksiąg magicznych, medytacjom religijnym, modlitwom do Buddy. Często chorował, niekiedy z urojenia i nadmiernego używania leków. Był obsesyjnie podejrzliwy i bał się zamachu na swoje życie, zwłaszcza ze strony Japończyków. Te swoje obsesje realizował w prześladowaniu i znęcaniu się nad służbą swego dworu, skazując ją na chłostę za byle przewinienia.
W lipcu 1937 r. Japończycy wzmogli atak na Chiny, zajmując znaczne terytoria z Szanghajem, Kantonem i Nankinem. Związali się też z III Rzeszą Niemiecką paktem antykominternowskim (oś Berlin-Rzym-Tokio), zaś od 1938 r. sprowokowali walki na terenach przygranicznych ZSRR i Mongolii, w których zresztą doznali porażki. W roku 1940 r. zaatakowali Chiny Środkowe, wznowili też, stosując taktykę spalonej ziemi, walki w północnych prowincjach z komunistyczną 8 Armią Ludową, której nie potrafiły rozbić wojska Kuomintangu. Po ataku 8 grudnia 1941 r. na amerykańską bazę morską Pearl Harbour, opanowali wielkie obszary Azji Południowo Wschodniej i prawie wszystkie wyspy na Pacyfiku. Ale od 1944 r. było już jasne, ze Japonia wojnę przegrywa. W Mandżukuo wyrażało się to w całkowitej konfiskacie żywności, rabunkowej gospodarce i bezwzględnym terrorze wobec ludności.
Więzień ZSRR i ChRL
Gdy 8 sierpnia 1945 r. Związek Radziecki wypowiedział wojnę Japonii, uderzając przede wszystkim na Mandżukuo, cesarz Pu Yi wraz z bratem i częścią dworu ewakuowali się śpiesznie do Korei, skąd mieli drogą morską udać się do Japonii. Jednak wobec zablokowania bombardowanych portów, zawrócili na lotnisko w Mukdenie. Następnego dnia rano o godzinie 11-tej Pu I wraz z kilkoma towarzyszącymi mu krewnymi, mieli odlecieć małym samolotem do Japonii. Czekając w salonie poczekalni lotniska usłyszeli wczesnym rankiem huk silników kilku lądujących samolotów. Wysypał się z nich desant rosyjskich żołnierzy, którzy szybko opanowali całe lotnisko i aresztowali cesarza i jego współtowarzyszy w poczekalni dworca lotniczego.
Na drugi dzień zapakowano ich do samolotu i przewieziono do Czyty w ZSRR, a następnie do Chabarowska, gdzie uwięzieni zostali w ośrodku sanatoryjnym. Osadzono ich po kilku w pomieszczeniach obiektu, mieli stosunkowo dużą swobodę, dobre warunki bytowe, cesarza dodatkowo obsługiwali jego krewni. W sierpniu 1946 r. wszyscy przesłuchiwani byli przez Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Bliskiego Wschodu. Cesarz cały czas, podczas przeprowadzek, przejazdów, wezwań na przesłuchania, spodziewał się zabicia go. Strachem o swoje życie tłumaczył też na przesłuchaniach swą uległość wobec Japończyków, gdy był cesarzem Mandżukuo przez 14 lat.
Latem 1950 r., już po powstaniu Chińskiej Republiki Ludowej, Rosjanie przekazali wszystkich swych więźniów chińskich i japońskich władzom chińskim. Cesarz wraz z towarzyszącymi mu krewnymi, umieszczony został we więzieniu wojskowym przejściowo w Fuszan, a następnie w Harbinie. Tu nadal wszyscy traktowani byli dobrze, wyżywienie było wystarczające. Natomiast dużą uciążliwością dla Pu Yi był brak służby, po odłączeniu krewnych do innych cel. Musiał się nauczyć temperowania ołówków, przyszywania guzików, prania swej bielizny, prasowania garderoby, a nawet mycia nóg, czego nigdy wcześniej sam nie robił. Pierwszy raz musiał też pracować fizycznie: w Chabarowsku zajmował się uprawą ogrodu więziennego, w Harbinie kleił pudełka dla fabryki ołówków, potem w grupie medycznej wykonywał różne prace pomocnicze w szpitalu.
Co pewien czas Pu przesłuchiwany był w śledztwach przeciwko japońskim zbrodniarzom wojennym oraz działalności rządu Mandżukuo i jego samego. Dopiero wtedy dowiedział się o terrorze i represjach, stosowanych wobec jego rodaków w Mandżukuo, często na podstawie zarządzeń przez niego podpisywanych. Np. na podstawie jego „Zakazu spożywania przez ludność ryżu”, który w całości konfiskowany był przez Japończyków na cele wojny, podejrzani byli traktowani środkami wymiotnymi, a gdy znaleziono w wymiotach ziarnka ryżu, wtedy poddawani byli określonym torturom. Zaś po ogłoszeniu "Ustawy o kontroli zatrudnienia" setki tysięcy mężczyzn musiało pracować w kopalniach lub przy budowie obiektów wojskowych za darmo, zwykle w bardzo ciężkich warunkach.
Dopiero w 1955 r. skończyły się śledztwa i uwięzieni oczekiwali wyroków sądowych. Wszyscy liczyli się z karami śmierci, zwłaszcza dla prezydenta-cesarza, jako zbrodniarza numer 1. Tymczasem władze więzienne zmieniły regulamin tak, że więźniowie mogli swobodnie spotykać się, dyskutować, przebywać na wolnym powietrzu. Wiele więcej czasu przeznaczone zostało na naukę i w związku z tym wybrany został wśród więźniów komitet do spraw nauki, który ustalał tematy opracowań i dyskusji, sprawdzał postępy w nauce i organizował bibliotekę, występy artystyczne, gry i zawody sportowe. Świadczyło to o tym, że władze Chin Ludowych zrezygnowały z zemsty i stosowania wyroków skazujących, a postawiły na socjalną i polityczną reedukację więzionej elity rządzącej i wojskowej byłego Mandżukuo, w tym także samego cesarza.
Obywatel ChRL
W 1959 r wszyscy więźniowie polityczni w Chinach zwolnieni zostali na podstawie amnestii, przyjętej z okazji dziesięciolecia istnienia Chińskiej Republiki Ludowej. Były cesarz Chin i Mandżukuo, Aisin Gioro Pu Yi, po 14 latach aresztu, znalazł się na wolności. Miał wtedy 54 lata, był rozwiedziony od 3 lat, rodzice dawno już nie żyli. Pojechał pociągiem do Pekinu, tam przede wszystkim odwiedził swoje siedem sióstr i trzech braci. Po raz pierwszy w życiu jechał autobusem i był w zakładzie fryzjerskim. Zwiedził Pekin, także pałac cesarski, zamieniony na muzeum, w którym przebywał jako mały chłopiec - cesarz.
Zamieszkał w budynku Instytutu Botaniki Chińskiej Akademii Nauk i zatrudnił się jako ogrodnik w pekińskim Ogrodzie Botanicznym. Następnie, po kilkumiesięcznym okresie szkolenia, zaangażowany został jako archiwista oraz pracownik literacki i historyczny w Komisji Materiałów Historycznych Komitetu Ludowej Politycznej Rady Konsultatywnej Chin. Była to praca bardzo mu odpowiadająca, zahaczająca o jego własny życiorys. Zajął się też sam pisarstwem historycznym, wtedy napisał książkę autobiograficzną pt. „Byłem ostatnim cesarzem Chin”.
W Chińskiej Republice Ludowej zwał się Henryk Pu Yi. W dniu 1 maja 1962 r. ponownie ożenił się z pielęgniarką Li Shuxian. Ponoć nowa żona wielokrotnie groziła mu rozwodem, gdyż uważała go za niedorajdę i impotenta. Według innej pogłoski Pu Yi był homoseksualistą, czego potwierdzeniem miały być jego nieudane związki z kobietami i brak potomstwa.
Zmarł w 1967 r., w wieku 61 lat. Młodszy brat Pu Chieh w 1987 r. był konsultantem włoskiego reżysera Bertolucciego, który w oparciu o pamiętnik Pu Yi, nakręcił o ostatnim chińskim cesarzu dynastii Cing film, jaki cieszył się wielkim powodzeniem w świecie.
28.12.2003 r.